***

Het vakantievirus in de cultuur

In de zomer van 1977 bracht de schrijver Oek de Jong een 
bezoek aan het sterfhuis van Goethe in Weimar. Later, in zijn 
dankrede bij de uitreiking van de Bordewijkprijs, deed hij 
uitvoerig verslag van deze cultuurtoeristische ervaring. Hoe 
kan het mooier: een schrijver, vermomd als toerist, bezoekt 
het sterfhuis van één van zijn grootste voorgangers. Wat Oek 
de Jong nog het meest frappeerde, was het mondkapje van Goethe. De gewijde omgeving, verstoord door zo’ n alledaags voorwerp, gaf de aanleiding tot een fraaie beschouwing over 
’de gelijktijdigheid van de historische ruimte’. Er bestaat 
kennelijk een ruimte, waarin ons eigen bestaan zijn 
beklemming verliest, een ruimte, zo stelt Oek de Jong, die zich in feite in ons zelf bevindt.

Maar er is nog iets anders, 
dat hier onvermeld bleef. Het mondkapje van Goethe is niet zomaar een curiosum, maar in feite één van de vroegste 
parafernalia uit de geschiedenis van het cultuurtoerisme. Goethe was niet de eerste toerist die beroemde plaatsen 
bezocht uit de cultuurhistorie. Het bijzondere was wel, dat 
hij er op een bijna hedendaagse wijze verslag van deed. Zijn 
boek Italienische Reise laat zich na tweehonderd jaar nog 
steeds lezen als een zakelijk reisverslag met alle 
ingrediënten van een zorgvuldig geactualiseerde ANWB-gids. Tussen aanbevelingen voor eethuizen en waarschuwingen voor 
autochtone eigenaardigheden, vindt de lezer beschrijvingen 
van monumenten, beeldentuinen, schilderijenverzamelingen, het beklimmen van torens en het bezoek aan een opera.

Goethe geeft het allemaal weer in gewone woorden, alsof hij 
een reisgenoot toespreekt die naast hem zit. Maar in dit alledaagse vertoog klinkt ook iets door van een diep ontzag. 
Zo ziet hij de bouwkunst als een ‘een dode taal’ die hij wil bestuderen, om zodoende de ‘meerwaarde van een voor immer 
afgesloten levenswerkelijkheid van een voorbije tijd’ diep in 
zijn hart te vereren. Telkens opnieuw is het meest nabije 
tegelijk veraf, alsof de lezer een blik wordt gegund door een omgekeerde verrekijker. Hoe dan ook, bij Goethe sluipt voor 
het eerst een zekere verwarring binnen in het kijken naar 
kunst en architectuur. Hij kijkt met volle aandacht, maar zijn 
blik krijgt soms bijna iets van een voyeur. Het is de 
gewaarwording van iemand die geen volledig contact heeft met 
wat hij aanschouwt. Anders gezegd: het is de eerste blik een 
cultuurtoerist.

Als iemand het cultuurtoerisme heeft bedacht, dan moet het 
Goethe zijn geweest. Geheel onbetwist is die uitvinding 
overigens niet. In de periode rond 1800 zijn er meer schrijvende reizigers die er aanspraak op maken. Stendhal 
bijvoorbeeld. Misschien was hij niet de uitvinder, maar toch 
zeker het eerste slachtoffer van het cultuurtoerisme. Geveld 
door de immense indruk, die kunstschatten van Florence op hem maakte, gaf hij zijn naam aan de eerste moderne 
vakantieziekte: ‘het syndroom van Stendhal’. Ook de Engelsman 
Thomas Cook gooit in dit opzicht hoge ogen. Al in 1841 riep
 hij uit: ‘We must have railways ror the millions!‘ Hij was het in ieder geval die voor het eerst op grote schaal 
gezelschapsreizen organiseerde naar allerlei verre culturele 
bestemmingen. Op creatieve wijze bracht hij een verbinding 
tot stand tussen ‘de gelijktijdigheid van de historische 
ruimte’ en een groeiende uitdaging van de techniek: ‘de 
gelijktijdigheid
van de geografische ruimte’

Wie er ook aan de wieg heeft gestaan, cultuurtoerisme is vandaag de dag niet meer weg te denken. Europa krijgt steeds 
meer het aanzien van een oude lappendekenen. Andersgezegd: een 
gigantisch ganzenbord vol culturele vakantiebestemmingen. De laatste anderhalve eeuw, die het Avondland achter zich heeft, 
laat een schoksgewijze ontwikkeling zien van heterogene, 
industriële maatschappijvormen naar steeds meer gelijkvormige 
post-industriele samenlevingen. De verwijdering die zich
 voltrok tussen enerzijds een op productie gerichte economie en anderzijds een cultuur gericht op vrije tijd leek allengs 
onoverbrugbaar te worden. In de laatste fase van die 
ontwikkeling ontstaat een explosie van vrije tijd. Juist dan 
vormt zich een bedrieglijke synthese. De verwijdering tussen productie en vrije tijd heft zich ogenschijnlijk op. Als de de produktie van koopwaar wordt overwoekerd door de produktie van 
informatie krijgt alle informatie – en met name die over kunst en cultuur – een verleidelijke glans. Zo ontstaan de 
contouren van een samenleving, die Chorherr ooit treffend 
heeft aangeduid als: ‘de vakantie-maatschappij’.

Als exponent van deze ontwikkeling is cultuurtoerisme uitgegroeid van een elitair genoegen van een enkele burger tot een belangrijk vermaak van de massa. Het fenomeen lijkt inmiddels door een ieder op zijn waarde te worden geschat. Door de overheid wordt het tegenwoordig om meerdere redenen 
gestimuleerd. Cultuurtoerisme snijdt immers pijlen uit al het hout: de nationale economie, de werkgelegenheid, het opkrikken van excentrische regio’s, het behoud van monumenten, de 
aandacht voor ons culturele erfgoed, de cultuurspreiding… 
Kortom: cultuurtoerisme moet, want het is goed.

Maar is dat wel zo? Uit het oogpunt van cultuur – wat dat verder ook moge zijn – zijn op zijn minst een paar vraagtekens te 
zetten. Op één belangrijke legitimatie, de bijdrage die het 
zou leveren aan het behoud van ons culturele erfgoed, lijkt 
weinig af te dingen.

Toch kan ook hier een kanttekening 
worden geplaatst. De monumentenzorg lijkt in toenemende mate 
- en in de toekomst misschien wel volledig – in een situatie 
van wederkerige afhankelijkheid te geraken met het nog steeds groeiende toerisme. Cultuurtoerisme lonkt baar commercie en omgekeerd. Met dit gegeven valt best te leven, als er maar verstandig mee wordt omgesprongen. Maar er is een tweede vraag die veel dieper grijpt. Hoe is het mogelijk dat onze cultuur – toch bij uitstek een domein van kwaliteit en waarden – een intrinsieke relatie is aangegaan met het meest nivellerende en epidemisch woekerende verschijnsel dat Europa heft voortgebracht: het toerisme?

De wordingsgeschiedenis van deze relatie is door velen onderzocht en kan ook 
met allerlei grootschalige omwikkelingen in verband worden gebracht. Zo is er een tendens die wel is aangeduid als ‘de musealisering van onze cultuur’ (Vaessen 1986). In toenemende mate lijken we ons tot objecten 
uit het verleden, maar ook uit onze alledaagse leefomgeving, te verhouden als ware 
het ‘museale objecten’. Alles krijgt zo zoetjes aan een esthetische glans. Dat is niet 
alleen een reactie op de kaalslag van de moderniteit. Het komt tevens voort uit ons 
onvermogen om de snelle veranderingen in de cultuur nog bij te benen. Dit uit zich 
onder meer in een groeiende behoefte aan het cliché. Het begrip ‘cliché’ wordt door
 Vaessen opgevat in een zeer ruime betekenis – eerder geijkt door Zuidervelt (1979) – 
namelijk: ‘een overwoekering van betekenis door functie’.

Als ergens de tirannie van het cliché dreigt toe te slaan, dan is het op het terrein van het cultuurtoerisme. Een ‘overwoekering van betekenis door functie’ kom je hier tegen in vele varianten. De informatievervuiling in reisgidsen en folders, die vaak vol staan met gortdroge jaartallen, irrelevante anekdotes, ste
reotype beschrijvingen van land en volksaard 
en ongecensureerd vakjargon van schnabbe
lende kunsthistorici, is nog tot daar aan toe. 
Erger is het debiliserende toontje van verstrooide malloten, waarmee cultuurtoeristische 
tips op TV tegenwoordig blijkbaar gepresenteerd moeten worden. Niemand doet meer normaal. De laatste trend is kennelijk dat een 
cultureel geïnteresseerde dagtoerist nog het best kan worden benaderd als een hip-hoppende oudere jongere met een verlopen OV-Jaarkaart.

Het toeristisch-industrieel complex zit verlegen om regionale attracties en exotische omgevingen. Deze hang naar regionaal exotisme manifesteert zich zowel in ruimte als in tijd. In kunstmatige façades in de polder of gereconstrueerde geheugenlocaties in cultuurhistorisch rijk bedeelde regio’s. Als het verleden niet bestaat, moet het alsnog worden uitgevonden. Middeleeuwse sagen worden opnieuw bedacht, fictieve klederdrachten op maat geknipt en genaaid. Er bestaat al een wereldfestival van traditionele sporten en spelen. Regionale folklore is overal terug van weggeweest. Het doorgeschoten individualisme heeft ongemerkt ruimte gecreëerd voor groepsidentiteiten uit de tijd toen alles nog goed was. Zonder een ‘ritueel format’ voelt de postmoderne mens zich kennelijk wezenloos en ontheemd.

Zo dreigt het gevaar van folklorisering, het scenario waarin de regio een door het toerisme gesponsorde enclave op seizoensbasis wordt. Vanuit die optiek wordt regionale cultuur al gauw hergedefinieerd in termen van imago- en mythevorming. Ze stelt zich dan kritiekloos in dienst van het bevorderen van alternatief consumentisme en de exploitatie van geconstrueerde saamhorigheidsgevoelen. Er wordt zelfs al gesproken over een ‘festival-inflatie’ en de ‘carnavalisering van de cultuur’. Friesland moet weerstand kunnen bieden tegen de verlokkingen van dit soort tendensen. Het zou zich wat al te gemakkelijk uit kunnen leveren aan de succesformules van de ‘heimwee-industrie’, die leunen op de iconen van de massacultuur.

De woekering zit niet alleen in het clichématige 
taalgebruik van de media, de excessieve groei van het toerisme 
of de toenemende aandacht voor cultuur. Het virus zit veel dieper, misschien zelfs in de chromosomen van de cultuur zelf. 
Het lijkt erop alsof uitingen van kunst en cultuur in 
toenemende mate een consumptief geaarde esthetische ervaring 
zelf constitueren. In de recente ontwikkelingen in de 
beeldende kunst komt dit wellicht nog het meest duidelijk 
voren. De explosieve groei van musea gaat gepaard met de verschijning van een nieuw soort kunst: ’toon-kunst’. Dat wil zeggen; ogenschijnlijk inwisselbare objecten voor steeds wisselende arrangementen. De maker van een tentoonstelling 
krijgt een charismatisch aureool, die de esthetische aura van 
het kunstwerk zelf naar de kroon steekt. De kunstenaar 
verschuilt zich niet zelden achter het meest cynische alibi 
dat men zich denken kan. Het proces van ‘het tonen’ – anders gezegd: het esthetisch presenteren van re-presentaties – zou 
de inhoud van zijn kunst juist bepalen. Kortom: de betekenis 
raakt zoek. Het getoonde wordt alom overwoekerd door de 
functie van het tonen.

De ruimte voor deze nieuwe ’toon-kunst’ beperkt zich niet 
tot de parketvloer van de museumzaal. Integendeel, de meest 
alledaagse, maar ook exotische plekken kunnen als locatie 
dienen: een fabriek. een huiskamer, een trein, een veilinghal, een historisch monument, een stadswal, een stad bij nacht, een 
dijk aan de zee. een park, een landschap… ‘Toon-kunst’ is 
onmiskenbaar een massaal spektakel aan het worden, dat heimelijk parasiteert op het toerisme. In groter verband maakt 
het deel uit van een nieuwe mega-cultuur.met zijn 
massatentoonstellingen, museale bouwdrang, nostalgie naar de opera, een wildgroei van festivals en andere megalomane cultuurspektakels.

Wat zal er gebeuren als in de nabije toekomst de 
lucratieve symbiose van cultuurtoerisme en de nieuwe van ’toon-kunst’ voor de overheid de belangrijkste legitimatie gaat vormen voor de ondersteuning van cultuur? De 
gevolgen laten zich raden. Er komt meer geld vrij voor 
’toon-kunst’ en minder voor allerlei kwetsbare, experimentele, 
nog niet gesettelde kunstvormen. Tot op zekere hoogte is die 
trend al gaande. So what? Door de aantrekkingskracht. die de 
’toon-kunst’ uitoefent op private geldmiddelen, zou een 
’multliplier-effect’ kunnen ontstaan. Dat zegt de theorie, 
maar of dit effect ook daadwerkelijk de meer kwetsbare vormen van kunstproductie ten goede komt, heeft – naar mijn weten -
 nog niemand afdoende kunnen bewijzen. Je bent geneigd te zien 
wat zich als nieuw aandient, maar niet wat er verdwijnt.

Cultuurtoerisme moet, want het is goed. Het snijdt immers pijlen uit al het hout, ook al verraadt dat argument op zich 
’een overwoekering van betekenis door functie’. Wat is er genoeglijker dan cultuur op vakantie? Een oude stad te zien in 
je vrije tijd? De constatering van een kwaal leidt voor je 
het weet tot een somber fatalisme of het apocalyptisch toontje van een Frans cultuurfilosoof. Op een vroege lentedag, zittend 
op een terras in Praag, las ik weer zo’n boek van één van 
die postmoderne doemdenkers. Met een glas Becherovka op tafel 
en een lome menigte schuifelend over het Staromestske Namesti, was Praag op zijn best. Het leven leek heel even volmaakt, terwijl Baudrillard beweerde: ‘Want het is waar dat 
Europa gebruind zal sterven met een glimlach en een door de vakantiezon gewarmde huid.’