“Want als Poetin die oorlog wint, bestaat het Europa zoals u en ik dat jaren gekend hebben niet meer. Ik heb in mijn leven nog nooit de bel in Europa zo luid horen klinken als hij nu klinkt.”

Dat zei Jaap de Hoop Scheffer, voormalig secretaris-generaal van de NAVO gisteren in een gesprek op Radio 1 van de Vlaamse publieke omroep VRT. ( zie: hier) Jaap de Hoop Scheffer is net als ik een babyboomer. Sterker nog, begin jaren zestig was hij een klasgenoot van mij op het Ignatiuscollege in Amsterdam. Zijn onheilspellende woorden geven mij wederom aanleiding om enkele passages te herhalen uit mijn vorig jaar verschenen boek Het algoritme van de waan, naoorlogse geschiedenis in de ogen van een babyboomer. Het naoorlogse Europa lijkt op zijn eind te lopen. Dat was de vredige tijd van de babyboomers, de generatie van de geluksvogels die nog hebben geloofd in naïeve slogans als Make Love Not War, Imagine en Give Peace A Chance.

***

In het begin van deze eeuw schreef Karen Armstrong haar boek De strijd om God, dat ging over het fundamentalisme in de religie. Kort nadat zij haar manuscript voltooide, vonden in Amerika de aanslagen van 9/11 plaats. Heel even had zij de indruk dat ze helemaal opnieuw kon beginnen, maar weldra drong het tot haar door dat deze aanslagen haar conclusies bevestigden over het hybride karakter van het fenomeen fundamentalisme, dat niet alleen een protest is tegen de moderniteit, maar ook uitgevoerd wordt met middelen die in feite hypermodern zijn.

Ik moest hieraan denken toen ik op 24 februari 2022 de laatste hand legde aan de eerste versie van het manuscript voor dit boek. Op diezelfde dag viel Rusland Oekraïne binnen. In de commentaren werd alom gewezen op een mogelijk begin van een Derde Wereldoorlog, maar ook aan een moreel bankroet dat herinneringen opriep aan de Tweede Wereldoorlog. Dat zou betekenen dat een tijdperk op zijn eind was gelopen. Juist dat tijdperk is het onderwerp van dit boek. De oorlog in Oekraïne leek te zijn ontstaan in het ontspoorde brein van Vladimir Poetin. 

Menig nieuwscommentator gaf zich over aan wilde speculaties. Het denken van Poetin leek plotseling geradicaliseerd. Zo zou hij in een alternatieve werkelijkheid zijn beland, wat mogelijk het gevolg was van de sociale isolatie waarin hij was terechtgekomen na de uitbraak van de corona-pandemie. In het medische tijdschrift The Lancet verscheen een artikel waarin een verontrustend beeld werd geschetst van de kwalijke psychische gevolgen van een aanhoudende isolatie in corona-tijd. Daarnaast begonnen veel aanhangers van de actiegroep Viruswaarheid, die zich verzette tegen corona-beleid van de Nederlandse overheid, te dwepen met president Poetin.

Forum-leider Thierry Baudet liet zijn aanhang op Twitter weten: ‘Poetin toont zich steeds duidelijker de leider van conservatief Europa!’ Bij corona-activisten heerste een groot wantrouwen jegens overheid, pers en samenleving en een sterke behoefte om een eigen waarheid en een eigen wereldbeeld te creëren. Hoe ontstaat zo’n waanwereld? In welke fasen verloopt zo’n proces? En wat is de trigger, waardoor zo’n proces in werking treedt? 

Wellicht was ook Poetin ongemerkt in een waan beland toen hij in februari 2022 definitief besloot om Oekraïne binnen te vallen. ‘Rusland omarmt de Russische traditie van paranoia, een minderwaardigheidscomplex waarbij Moskou zowel de redder van andere naties is als het slachtoffer van grote complotten,’ zo schreef Tom Nichols op de dag van de invasie in The Atlantic, een uitspraak die daarna door meerdere media werd geciteerd.

Daarmee leek een cirkel zich te sluiten die de waanwereld van Hitler – via de Illuminati, Trump en QAnon – verbindt met de hedendaagse lijders aan viruswaan, met als sluitstuk het paranoïde complotdenken waarin Poetin kennelijk was beland. De gedachte, dat het verwrongen wereldbeeld van Poetin mogelijk mede veroorzaakt werd door een psychische stoornis, kwam eerder al naar voren in een rapport van het Pentagon uit 2008. ( Bericht Ray Locker in: USA Today News. Zie: HIER)

Daarmee komt een parallel in beeld met het rapport dat in 1943 werd opgesteld over de psychische gesteldheid van Adolf Hitler. (The Mind of Adolf Hitler: The Secret Wartime Report, gepubliceerd in 1972 door Basic Books, is gebaseerd op een rapport uit de Tweede Wereldoorlog van psychoanalyticus Walter C. Langer, waarin de psychologie van Adolf Hitler werd onderzocht op basis van de destijds beschikbare informatie. Het oorspronkelijke rapport werd opgesteld voor het Office of Strategic Services (OSS) van de Verenigde Staten en eind 1943 of begin 1944 ingediend; het is officieel getiteld A Psychological Analysis of Adolph Hitler: His Life and Legend.)

Het is verleidelijk om de vergelijking tussen Hitler en Poetin door te trekken in een reeks van overeenkomsten, maar de verschillen zijn waar- schijnlijk groter. Op de vraag of Poetin vergelijkbaar is met Hitler of Stalin antwoordde de Hitler-biograaf Ian Kershaw in oktober 2022 in een interview voor de Volkskrant:

‘Ik hou niet zo van anachronistische vergelijkingen, omdat omstandigheden zo veranderen. Maar Poetin heeft wat zijn persoonlijkheid betreft wel veel gemeen met dictators in het verleden. Hij is doelbewust. Hij is meedogenloos. Hij is wraakzuchtig. Egocentrisch. En ik denk dat hij geobsedeerd is door macht.’

Dat mag dan zo zijn, de aard van Poetin lijkt eerder zoiets als een lege huls te zijn. Bij alles komt hij over als een benepen en wraakzuchtige man, wiens gedachten niet gestoeld zijn op een ideologie of iets wat daarvoor moet doorgaan, maar uitsluitend gericht zijn op macht en de vermeerdering daarvan. Hitler werd gedreven door een ideologie van rassenwaan. In haar biografie met de veelzeggende titel De man zonder gezicht, de macht van Vladimir Poetin, verwoordde Masha Gessen het in 2012 al als volgt:

 ‘Het Russische regime heeft geen ideologie, geen partij, geen politiek – het is uitsluitend de macht van één man.’

Ook voor Hitler was ‘de wil tot macht’ bepalend voor zijn gedachten, maar zijn waanwereld was complexer van aard en had bovendien een pseudo-religieuze dimensie. Toch is er een opvallende overeenkomst. Zowel Poetin als Hitler zaten in hun eigen beleving volledig klem alvorens zij letterlijk over de grens gingen. De geschiedenis heeft de gewoonte om zichzelf te herhalen. De menselijke geest zoekt een betekenis, zelfs voor het absurde, en als hij die betekenis niet kan vinden, gaat hij er een verzinnen. Het is ook de fictie die de waan verbindt met de historiografie. De geschiedenis is de zingeving aan het zinledige, heeft Theodor Lessing ooit in zijn gelijknamige boek beweerd.

Volgens Lessing is het idee, dat een beschrijving van het verleden op welke manier dan ook een afspiegeling is van dingen die in het verleden werkelijk zijn gebeurd, niet minder dan een waanidee. Tijdens de Eerste Wereldoorlog had Lessing gezien hoe veel Duitse intellectuelen zich in hun rechtvaardiging van hun eigen oorlogszucht beriepen op de waan van de geschiedenis. Dat mechanisme herhaalde zich later bij Hitler en tegenwoordig andermaal bij Poetin. 

De val van de muur werd in het Westen voorafgegaan door het verdwijnen van de werkelijkheid in het postmodernisme. Daarna is. er iets fundamenteel misgegaan, zowel in het Westen als in het Oosten. De maskerade van de waarheid in de taal was tot 1989 in het Oostblok blijven voortbestaan. Poetin heeft laten zien dat die maskerade van de taal wat hem betreft nog steeds een probaat middel is om een waanwereld in leven te houden. De waarheid en de feiten zijn in het defensief gedrongen. De maskerades woekeren voort in de waan. 

De onweerstaanbare verleiding van het sublieme heeft de waan als geen andere geestestoestand te bieden. Dat is ook wat de waan van wrede despoten ons leert, van Caligula tot Hitler. En wellicht van Hitler tot Poetin. Er lijkt zich een cirkel zich te sluiten die de waanwereld van Hitler verbindt met de hedendaagse lijders aan viruswaan en complotdenken, met als sluitstuk de parallelwereld, waarin Poetin mogelijk is beland. Ook al is de geestestoestand van Poetin minder makkelijk tot een stoornis te herleiden, zeker is dat hij voor zichzelf een fictieve werkelijkheid heeft gecreëerd, met een eigen waarheid en een eigen fatale logica.