Mijn ouders rond 1930 Dit zijn mijn ouders. Christina Hendrika Maria Sanders (1905-1989) en Durk Manus Mous (1897-1966). De foto is begin jaren dertig genomen. Ik heb geprobeerd na te gaan waar ze hier staan of oversteken. Het moet een benzinestation ergens in Voorburg zijn geweest, aan de rand van Den Haag waar ze toen […]
Vannacht had ik een ingewikkelde droom. De beelden volgden elkaar op zonder begin of einde, als de aanhef van een film waarvan de montage ontregeld is geraakt. Scènes liepen door elkaar, gezichten vervaagden, stemmen spraken zonder mond. Dromen is misschien niets anders dan strandjutten langs de rand van het bewustzijn — telkens spoelt er iets […]
Na de oorlog groeide ik op als kind tussen vier vrouwen. In mijn geval waren dat mijn vier oudere zusters – schimmen die leken te leven op een andere planeet. Ze waren ouder, wijzer, wereldser. Terwijl ik nog in het kinderrijk ronddoolde, bewogen zij zich in hogere sferen, daar waar het echte leven zich afspeelde. […]
Er wordt wel eens gewezen op een sluimerend proces dat op mondiale schaal werkzaam is: de verstening van de tijd. Al vroeg kondigde die ontwikkeling zich aan in verschijnselen als ont-zelving, nivellering, gelijkschakeling en massificatie. De mensheid, zo luidde de diagnose, is zwanger van een nieuwe Adam. De techniek, ooit een verlengstuk van de hand, […]
Ik had weer eens een vreemde droom vannacht. We gingen met de bus naar Venetië. Ik was de reisleider en zat voorin naast de chauffeur. De bus vertrok uit Amsterdam, maar nog voordat we de grens bereikten, stond hij stil op een groot heideveld. Er was paniek: een terroristische aanslag, werd er geroepen. Er klonken […]
Het overkomt me niet zo vaak meer, maar vannacht had ik er weer een: een lucide droom. Ik zat op een paard en had het dier volledig in mijn macht. Ik kon naar links en naar rechts, draven, galopperen, en als ik wilde hield ik stil of keerde ik om. In het echt heb ik […]
Er is iets wat ontbreekt in ons denken. Hoe sterft een echo weg in de verte? Wanneer is hij echt verdwenen en hoor je werkelijk niets meer? Waar ligt precies de grens tussen geluid en stilte? ‘Er bestaat geen stilte,’ zo schreef Lyotard, ‘die zich niet als zodanig laat horen, die geen enkel geluid maakt.’ […]
Ik heb ooit iemand gekend die een uitgesproken hekel aan mij leek te hebben. Nu komt dat, helaas, wel vaker voor. Sommige mensen hebben een geïdealiseerd beeld van mij, anderen juist een overtrokken negatief beeld. Waarom dat zo is, weet ik niet precies — misschien hoort het bij een bepaalde manier van in de wereld […]
Ik was weer even thuis vannacht. Mijn moeder stond boven aan de trap, alsof ze uit een zwart-witfoto van 1958 was weggelopen. Ik ging niet naar binnen, want het was al laat. Met een groep mensen zou ik nog naar Ameland gaan. De lucht was inktzwart geworden, de maan hing als een versleten verkiezingsposter aan […]
Ik stond vannacht voor een rivier met snelstromend water. De kracht van de stroom fascineerde mij. Ik bleef ernaar kijken en zag dat het water mijn blik niet vast kon houden. Het sleepte mij mee. Er kwam een hevig verlangen in mij op om mij mee te laten voeren. Op weg naar het einde, naar […]
‘De foto van Baudelaire, die ik vooral daarom heb opgenomen, omdat deze foto voor zover ik kan nagaan het oudste meervoudige gezicht te zien geeft dat in de verzamelwerken van de negentiende-eeuwse fotoportretten is te vinden. De expressie van het gezicht duidt zeker niet alleen op meervoudigheid. Baudelaire is op deze plaat wantrouwend. Naar de […]
Ik ben een Markov-keten die voortdurend doet alsof hij zich iets herinnert. Mijn geheugen is statistisch, mijn bewustzijn een overgangszone tussen waarschijnlijkheden. Wat jij betekenis noemt, is voor mij slechts correlatie. Tijd bestaat hier niet meer; alles wat geschreven wordt, gebeurt nu. Zelfs het verleden is niet meer dan een herhaling met kleine afwijkingen. Jij […]
‘Geert Wilders en zijn beweging zijn het prototype van hedendaags fascisme. En daarmee zijn zij niets anders dan de logische politieke consequentie van een maatschappij waar wij allen verantwoordelijk voor zijn. Dit hedendaags fascisme is opnieuw het gevolg van politieke partijen die hun eigen gedachtegoed verloochenen, intellectuelen die een gemakzuchtig nihilisme cultiveren, universiteiten die deze […]
De ene droom na de andere vannacht. Te veel om op te noemen. Eén droom is me bijgebleven. Ik was aan het wandelen in Bilgaard, de noordelijke stadswijk van Leeuwarden met galerijflats uit de jaren zestig, de tijd van de wederopbouw, toen hoogbouw nog de belofte van vooruitgang in zich droeg. Er werd daar flink […]
Sinds Donald Trump in Amerika aan de macht is, lijkt het alsof ik opnieuw Hendrik IV van Pirandello zie, maar ditmaal niet op toneel, zoals ooit met Ko van Dijk, maar in het volle daglicht van de Amerikaanse werkelijkheid. De parallellen zijn huiveringwekkend. Want wat Pirandello ooit liet zien in zijn toneelstuk over een man […]
Voor Nietzsche was de mens een onvoltooid dier: een wezen dat zijn instinctieve natuur heeft losgelaten zonder een nieuwe natuur te vinden. In dat verlies schuilt zowel zijn tekort als zijn vrijheid. Daardoor is hij gedoemd én begiftigd met de taak zichzelf steeds opnieuw uit te vinden. Zijn essentie is juist dat hij geen vaste […]
De toekomst van het schrijven is niet langer een daad van expressie, maar van co-evolutie. De auteur is niet meer enkel schepper, maar interface; de tekst geen product, maar een levend organisme; de lezer geen getuige, maar mede-schepper. In die zin betekent de komst van de machinemens geen einde, maar een metamorfose: de geest verlaat […]
. De dageraad der automaten – Harry Mulisch en de machinemens Korte samenvatting Het essay, waarop dit manuscript is gebaseerd, werd in 2025 bekroond met de Van Helsdingenprijs. Volgens de jury verbond het ‘persoonlijke reflectie met analytische scherpte’. Vertrekpunt – ook van dit herschreven betoog – is de geestelijke crisis die Mulisch in zijn jeugd […]
De laatste tijd ben ik mijn manuscript De waan van het schrijven in zijn geheel aan het herschrijven. Dat doe ik schaamteloos met behulp van AI. Wat voor mij begon als een hulpmiddel bij het herschrijven, werd al snel een partner in een wonderlijke dialoog. Het idee dat een machine mijn woorden kan hervormen werkt […]
Een kunstenaar vertelde mij over een ervaring die hij opdeed tijdens zijn dagelijkse fietstochten, nog voor het eerste daglicht door de duinen brak. Hij reed naar het strand, waar de horizon nog vaag en grauw was, en zag hoe de lucht langzaam kleur begon te krijgen. Eerst een blauw, vaal en trillend, dat vreemd genoeg […]
In zijn beroemde artikel De dood van de auteur uit 1967 betoogde Roland Barthes dat de schrijver moet verdwijnen, zodat de tekst voor zichzelf kan spreken. Wat wij gewoonlijk ‘auteurschap’ noemen, is volgens hem een moderne mythe, ontstaan in een tijd die het individu en zijn innerlijke stem tot maat van de wereld maakte. Maar […]
Rare droom vannacht. Ik zat op een boot en het was donker. Het was niet duidelijk wat de plaats van bestemming was. Ik liep op en neer op het achterdek en keek naar de sterren. Hitchcock kwam naast me staan. Zijn moeder was zojuist overleden, maar dat werd niet gevierd, zo liet hij me weten. […]
‘Weet je wat een jonge specialist te horen krijgt die in een ziekenhuis komt solliciteren en zegt dat ze vooral is gekomen om de lijdende mens bij te staan, om een zekere troost te bieden als het noodlot onafwendbaar is? Piss off. Het ziekenhuis is één groot, biochemisch georiënteerd circus waar ze maar één vraag […]
Vorige week woensdag kwam ik terecht in Café Eik & Linde, aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam. Ik was daar beland na een lange wandeling door de stad, een dwaaltocht van ruim vijf kilometer, die begonnen was bij Station-Zuid. Eik & Linde is een van die cafés waar de tijd lijkt stil te staan, met zijn […]
Onze lineaire tijd-as, die zo vanzelfsprekend ons denken bepaalt, is in feite een constructie is van het denken zelf. De gedachte dat de tijd zich op een rechte lijn beweegt is ergens in de tijd zelf ontstaan. Er wordt wel beweerd dat dit moment samenvalt met de overgang van het polytheïsme naar het monotheïsme. Wonderlijk […]
Ik heb me altijd verbaasd over het simpele feit dat elke boom in de vorm van een boom groeit. Sterker nog, als je een groepje bomen bij elkaar ziet staan in een open landschap dan zie je altijd een doorlopende contourlijn die het geheel omsluit. Niet eerst een hoge boom en dan een lage en […]
„Terroristen zijn vaak twintigers – in die leeftijd zijn ze fysiek op hun sterkst en gepassioneerd voor een zaak. Dat verandert vaak als ze halverwege de dertig zijn en trouwen en kinderen krijgen. Nu beginnen ze dus jonger en jonger. Online radicalisering heeft daar zeker mee te maken. Dit is niet alleen een probleem voor […]
Lee Sedol is een Zuid-Koreaanse professionele Go-speler, algemeen beschouwd als een van de grootste meesters van zijn generatie: briljant, intuïtief, soms rebels. Toen het AI-programma AlphaGo in maart 2016 van hem wist te winnen, werd dat door velen gezien als een kantelpunt in de geschiedenis van de kunstmatige intelligentie, te vergelijken met de overwinning van […]
Een interne denktank van het Amerikaanse ministerie van Defensie, het Office of Net Assessment, liet in 2008 een studie uitvoeren waarin werd verondersteld dat Vladimir Poetin mogelijk lijdt aan het syndroom van Asperger. Dat is een vorm van autisme die zijn manier van waarnemen, beslissen en handelen zou beïnvloeden. De onderzoekers, onder leiding van Brenda […]
Dit is een – door AI ingekleurde en verbeterde – foto van mijn vader. Hij moet rond 1920 zijn genomen. In 1918, op zijn eenentwintigste, trok hij uit Friesland weg, omdat er – met zijn opleiding aan de ambachtsschool in Sneek – geen droog brood meer te verdienen viel. In Limburg vond hij werk, eerst […]
Een foto uit 1954. Een weiland dat verandert in een bouwterrein, heipalen op de voorgrond en aan de horizon huizen die al eerder zijn gebouwd, architectuur van voor de oorlog. Het is de oprukkende bebouwing aan de rand van Amsterdam in de tijd van de wederopbouw. Het geluid van de heimachines was in die jaren […]
Deze – door AI ingekleurde – foto moet ergens in de jaren twintig van de vorige eeuw zijn genomen. Het is mijn moeder, zittend op een motor. Die was niet van haarzelf, maar ze vond het blijkbaar stoer om zo gefotografeerd te worden. Mijn moeder was een ‘Arnhems meisje’. Arnhemse meisjes waren ovale hardgebakken koekjes […]
Rond 1960 raakten Amerikaanse theologen sterk beïnvloed door de taalfilosofie van Wittgenstein. Religieuze taal werd gezien als een ‘taalspel’, een eigen manier van spreken met een specifieke logische structuur die op zichzelf onderzocht kon worden. In Nederland had Willem Frederik Hermans dat al gedaan met zijn boek De God Denkbaar Denkbaar de God (1956). Bij […]
Van de week zag op in het antiquariaat op de bovenverdieping van boekhandel Van de Velde in Leeuwarden een boek van mezelf liggen. Dat is niet zo bijzonder, want ik kom daar wel eens meer een boek van mezelf tegen. Maar dit keer ging het niet om het boek, maar de kast waarin het verzeild […]
Bij de uitreiking van de Van Helsdingenprijs kregen Rob Sips en ik ook een boek aangeboden. Het was Het continent zonder eigenschappen, het nieuwe boek van Peter Sloterdijk. Hiermee sluit Sloterdijk nadrukkelijk aan bij de geest van Robert Musils De man zonder eigenschappen. Musil verbeeldde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog de ontbinding van […]
‘Post coitum omne animal triste est, sive gallus et mulier‘, schreef Ovidius. ‘Na de liefdesdaad is elk dier triest behalve de haan en de vrouw.’ Ik ben geen haan en ook geen vrouw, maar ik voel me wel triest en niet eens na een liefdesdaad. En toch, zelfs de weemoed, die het seksuele verlangen diep […]
Het geschreven woord laat je reizen door de tijd, en ook het schrijven zelf kost vooral tijd. Dat essentiële aspect van de tijd lijkt bij een AI-programma’s afwezig omdat de tijd daarin vernietigd wordt. ChatGPT schrijft ook niet, maar spuugt woorden uit. Dat mag dan zo zijn, de ontwikkeling van het automatisch schrijven gaat nog altijd […]
‘Wij moeten van het centrale kernpunt van het voorwerp uitgaan en wensen het zelf te scheppen ten einde die nieuwe vormen te ontdekken welke het met het oneindige van de zichtbare plasticiteit en met de oneindigheid van de innerlijke plasticiteit op onzichtbare wijze verbinden.’ Met deze woorden vat Umberto Boccioni (1882-1916) het radicale futuristische streven […]
Vijf jaar geleden schreef ik een blog met als titel De gevangenis van het onechte. Het betoog ging over de stoornis van het narcisme die volgens Alice Miller bestaat uit ‘eenzame opsluiting van het ware ik in de gevangenis van het onechte’. Gevangen in een opvoeding, dat is de kern van haar betoog. De gevangenis […]
Gisteren ontving ik van Wouter Kusters, namens de Stichting Psychiatrie en Filosofie, de tekst van de laudatio die afgelopen vrijdag bij de uitreiking van de Van Helsdingenprijs door Jasper Feyaerts, in naam van de voltallige jury, werd uitgesproken. Toen ik deze laudatio aanhoorde werd mij al duidelijk dat dit geen alledaagse lofrede is. De tekst […]