In september 2001 liep ik rond op de Biënnale van Venetië. Nog pas een week daarvoor waren twee vliegtuigen in de Twin Towers gevlogen. Even had ik geaarzeld of ik wel op reis zou gaan. In de kranten waren korte berichten verschenen over een mogelijke kernoorlog. De Amerikaanse regering zou dit overwogen hebben. Niettemin was ik naar Venetië vertrokken. Er hing een sinistere sfeer op het Biënnale-terrein. In het Engelse paviljoen zag ik een video-installatie van Mark Wallinger die grote indruk op mij maakte. ‘Angel’, zo luidde de titel. Later hoorde ik dat die naam ‘Angel’ ontleend is aan het gelijknamige Londense metrostation, waar de video is opgenomen.

Wat je ziet is heel simpel, maar tegelijk intrigerend. Een man in een wit overhemd, met een zwarte bril een witte stok – kennelijk een blinde – loopt onderaan een roltrap, maar hij komt niet vooruit. De roltrap gaat achter hem naar boven en hij loopt voortdurend naar beneden. De ‘lus’, waarin hij met deze beweging is terechtgekomen, lijkt een beetje op die van een hamster in een tredmolen. Het resultaat is nul.

Maar gaat de roltrap achter hem werkelijk naar boven? Naast hem, op de andere roltrap, zijn mensen te zien die naar beneden gaan, terwijl ze omgekeerd staan, met hun gezicht naar boven. Er is iets mis, maar wat? Daar kom je niet achter. En het gaat zo de hele tijd door. Het lijkt een absurde Jacobsladder. Een blinde profeet op weg naar de hemel. Als een Elia zonder Messias, een Sisyphus zonder hoop. De video duurt zeven-en-een-halve minuut. Onderwijl hoor je een tekst die in een voice-over wordt voorgelezen, maar de woorden zijn onverstaanbaar.

Het zijn de eerste woorden van het Evangelie van Johannes, – ‘In den beginne was het Woord. En het Woord was bij God. En het woord was God.’ – maar dan in omgekeerde volgorde voorgelezen. Op het eind komt er opeens een verandering. De blinde man geeft het op om nog langer vooruit te bewegen, met het gevolg dat hij door de roltrap naar boven wordt meegevoerd en zo uit beeld verdwijnt. Tegelijk hoor je dan opeens muziek op volle geluidssterkte. Het is het extatische crescendo aan het slot van kroningshymne Zadok The Priest van Händel.

Het geheel bracht bij mij destijds een intense, haast religieuze ervaring teweeg. Wat ik zag associeerde ik niet alleen met de dood, maar ook met de tijd. Als het leven ophoudt, verdwijn je opeens in het verleden. Leven is niet het voortbewegen op een stroom of een beweging die je meevoert als op een lopende band – in casu de tijd – maar omgekeerd: het leven is een permanente beweging tegen de stroom in. Wie ophoudt met voortbewegen wordt meegesleurd in het verleden. Dat meesleuren begint meteen als het bewegen ophoudt. Wat wij ‘het voortgaan van de tijd’ noemen is dus in feite de eigen voortbeweging tegen de stroom in. Wie sterft stroomt weg in de tijd, die je zelf in stand houdt door te leven.

Toen Einstein in 1954, ziek en verzwakt – nog geen jaar voordat hij zelf zou sterven – een condoleancebrief moest schrijven aan de weduwe van zijn oude vriend Michel Besso, kwamen er woorden in hem op die hij als natuurkundige als waarheid had erkend, maar tegelijk als mens als troost had ervaren. ‘De dood betekent niets’, zo schreef Einstein:

‘This signifies nothing, for us believing physicists the distinction between past, present, and future is only an illusion, even if a stubborn one.’

Met andere woorden: wees niet bedroefd, tijd is slechts een illusie.

*

PS: Bovenstaande foto van mij is nog onlangs genomen in het restaurant van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Het is een moment dat nu verdwijnt in de tijd. Maar een foto kan van alles betekenen, zelfs iets wat helemaal niet op de foto te zien is. De foto van mijn moeder rechts van mij was in het Stedelijk Museum niet te zien. Ik heb hem erin gemonteerd. Mijn oudste zus Mariet zei onlangs tegen mij dat ik steeds meer op mijn moeder ga lijken. Zij kan het weten want ze is zestien jaar ouder dan ik. Zij heeft mij dus mijn hele leven zien veranderen. De gemonteerde foto van mijn moeder heb ik zelf in 1979 van haar genomen. Ze was toen precies even oud als ik nu.

Nogmaals, tijd is slechts een illusie.