Pake en Beppe en het huis in Bakhuizen, begin jaren veertig

In augustus 1958 verscheen in het blad De katholike Fries (jaargang 10, nummer 4) een artikel dat geschreven is door mijn pake, Manus Durk Mous. Het verhaal gaat over drie broers die in 1794 meevochten met de Poolse generaal Kosciuszko in een oorlog om het behoud van oude Roomse, Poolse Rijk. Ze werden gevangenen genomen en belandden in een gevangenis in Hongarije. Daar wisten ze te ontvluchten, waarbij een van hen sneuvelde.

De twee overigen ondernamen een barre tocht dwars door Europa, een haast Bijbelse Exodus op weg naar de vrijheid, totdat ze uiteindelijk in Friesland belandden. De oudste broer, ‘Jozep’ geheten, heeft zich daar toen gevestigd, eerst in Wijckel, later in Sloten en uiteindelijk in Bakhuizen. Hij overleed op 10 januari 1849 en ligt begraven op het kerkhof van Mirns. Dat laatste klopt met een stamboom die ik ooit terugvond in een familie-missaal van de Mousen. Daarin  heet hij Jozef Michiel Gersjes. Hij is geboren in 1767 in Jasso in Hongarije.

Ook mijn grootvader noemt die plaats, waarmee waarschijnlijk het huidige Jaslo wordt bedoeld, dat tegenwoordig in het Zuiden van Polen ligt en dus niet (meer) in Hongarije of het toenmalige Tsjechosowakijke, zoals Manus Durk Mous veronderstelde. Als we mijn grootvader mogen geloven, waren de drie broers ook in Polen al Rooms-Katholiek, en niet Joods, zoals ik ook wel heb horen beweren. Jozef Michiel Gersjes kreeg een dochter Evertje Gersjes, die in mei 1833 trouwde met Manus Mous, de zoon van een andere Durk Manus Mous – de grootvader van mijn grootvader. Dat was de zoon van Hermanus Johannes Mous, die in 1781 was geboren en uit het Duitse Oldenburg afkomstig was. Volgens de stamboom die ik aantrog in het uit het familie-missaal van mijn vader vormt de Poolse tak van de Mousen dus niet de rechte lijn.

De Poolse tak heette van oorsprong Gersjes. Die naam zou in 1797 in Friesland zijn ontstaan als verbastering van de naam Görcsös, die uit Hongarije afkomstig is. Maar hoe zit het dan precies met dat Joodse bloed van de Mousen? Zeker is dat het Poolse Jaslo een sterke Joodse gemeenschap heeft gekend. Het artikel van mijn grootvader had als titel Fan Poals bloed.

***.

Hwa’t de skiednis fan it âlde Poalen neigiet, tinkt oan lijen, 
lijen sûnder ein. Tûzen jier regearre fan eigen keninigen, doe 
makken omlizzende lannen gebrûk fan ynlanske rebúljes, óm it lân to forparten en it folk by Rus, Prús, of Hongaer to skikken. Generael Kosciuszko, Poal yn ieren en sinen, die yn 1794 in lêste oprop aan syn folk, mei him to striden foar it bihâld fan 
in eigen frij lân.

Yn dy tiden wenne earne op in doarpke yn Sûd-Poalen in widdou 
op in boerespultsje, yn har bidriuw stipe fan trije jonges, 
keardfels as beammen. Hja hiene alle trije yn tsjinst west. 
Foar Mem wie gjin birie fanneden. As Poalen striders frege, 
joech se net ien, mar trije en mear faeks as hja se hawn hie, 
Mei alles hwat it memmehert útfine koe, mei goerie en om
hinge mei in medalje fande hillige Marije, gong elk op syn guds, om to fjuchtsjen foar memmehurd, foar it fuortbistean  fan it âlde Roomske Poalse ryk. Koe  Mem ek witte dat de Heechste Rie al foar ieuwen bisletten hie: jimme Poalen sil undergean?

Kocsiuszko koe it net hâlde; nei krêftige tsjinstân forslein en finzen nommen, waerden tûzenen eale PoaIen mei him fuort fierd nei frjemde lânnen, as straffe foar harren Heitelânsleafde. Joazep, sa hjitte de âldste en syn beide bruorren waerden opsletten earne yn Hongarije. Thûs skriemde Mem, om’t  hja net wist hwêr’ t se bidarre wienen, har jonges, har alles op ‘e wrâld.

Litte wy de Mem forjitte, hja sil grize hierren krige hawwe 
foar har tiid, wylst dochs ien treast har’ bybleaun wêze moat: dat hja bidde koe en hope hie op in wersjen, sa net hjirre, dan boppe dêr’t Heit al jierren wachte.

Yn in hok, earne yn Galysje lizze byinoar smiten op hwat roggestrie de lêste Poalske striders. Joazep en syn bruorren binne der ek by. Nei in deitwa rêst wurdt in faei plan ûtbret; hja sille sjen to 
flechtsjen. In reap wurdt fan strie draeid, fêstmakke oan ien fan de stilen en it paed is ré. Ien foar ien litte de bruorren har glide, de tsjustere romte yn. Hja bilanje yn ‘e grêft. Gjin Iûd yn ‘e nacht. Yn stille birekkening dat elk himsels 
rêdt, klâdzje twa by de wâl op. De tredde bliuwt stykjen yn ‘e 
blaumodder. Sil er om help roppe? Né, twa bruorren frij, sil 
er tocht hawwe, is genoch , harren troch roppen forriede is 
dochs ek forrie en sûnder snok jowt de jongste syn libben…..

Dêr toarken twa bruorren yn ‘e frjemdte, moanne en stjerren foar kompas, hoeden reizgjend by nacht, oerdei harren biskfûljend yn’e bosken. Hja wolle frij wurde; in lân fine dêr’t gjin Dútsk sprutsen wurdt. Wiet en droech sykje hja ûnderweis, meast rapen en krûden fan it fjild. Wiken forrounen, sûnder dat der utkomst to sjen wie. Nachts op ’t iepen fjild 
sliepe ûnder hwat blêdden hiene hja lêst fan roppige wolven en oare ûngemakken, sadat de moed stadichoan sakke. Dochs 
moast der, as hja Westlik oanhâlden ienkear in lân komme 
dat net mear Eastenryk hjit.

Earmoed naem ta; beamblêdden wie soms yn dagen it iennichste miel. Diene hja nachts ris de dryste skuon oan en 
kloppen op in forljochte finsterke, dan klonk stéfêst in andert 
yn dy sprake dy’t ek har fyannen hienen, sadat hja hastich 
fierder teagen.

Yn it greate Dútske ryk, dat hja noch altyd foar Easternryk oanseagen, doarmen se trije dagen om yn in great heidefjild. 
De krêften bijoegen har en elk foar him forflokte de dei fan ûntkommen oan de finzenis. Allinne bidden koe noch útkomst jaen. Noch ien roazekrâns, noch in pear ûrkes rinne en dan sliepend wachtsje op ‘e dea ……
Mar Marije liet harren net omdôch bidde. Dêr stroffelet ien oer in grouwe stien, né…. in brea, in tsienpouns roggebrea……Nea is in tankhea út it djipste fan ‘e siele mei mear krêft troch de wolkens kleaun as de bea, útsprutsen op ‘e knibbels 
mei de hannen omheech, foar dizze rynske jefte fan de Heit yn’e himel. De witnis, dat de Hear, dy’t it manna reine liet foar de Joaden, ek nei ieuwen wûnders die foar dyjingen dy’t 
op him bitrouden, stipelearre mear dan it brea yn te skroeyerige magen.

En nou wer foarút, foarút ûnder it weitssend each fan de 
Alderheechste. Nei in kâlde nachtlike reis troch Drint, kamen de bruorren yn’e hjerstmis op ‘e Lemmer oan. Hjir skiedden teffens har wegen. De jongste seach skippen en woe bisykje oer sé syn lân wer to birikken; de âldste sette yn de skimerjoun de stap nei Sleat, dêr’t men him sliepende op in stoepe foun.

Doedetiids waerd it lân ôfreizge fan sigeunerdokters, “on
gelskmanne” neamd, dy’t krûden forkoften. Yn Sleat haldde 
tafallich sa’n man ta. Hy waerd troch de Grytman út syn 
sliepsté helle en frege oft hy faeks de frjemdling ek forstean 
koe. De dokter forstie ús Poal sa goed, dat er him by in boer 
yn Wikel forhierde.

As drege wrot ter kaem Joazep ridlik gau op himsels to stean en boaske mei in Frysk frommis. Hindrikje Jehannes Koning. Yn ’t jier 1800 kaem de earste sprút, Evertsje ( myn beppe ) 
to wrâld. Jierrenlang wenne Joazep op ‘e moune yn’ e Wikelder Ywet. 
Hjerstmis socht er, jit nei Eastersk gebrûk, blûdsûgers yn ‘e 
Mudsert en sammele krûden foar sykte en ûngemak. Yn Sleat 
krige hy dêrtroch de namme fan Poalske dokter.

Pake’s libbenswei wie fjierder ek al bisiedde mei stikels, en 
toarnen. Syn wiif forlear er al ringen. Letter troude er wer mei Akke Joukes Spykerman. Nou, seinge mei folIe bern, for
lear hy syn oare helte wer en neidat de bern great wienen en tsjinnen kaem hy to Bakhuzen by syn âldste dochter yn to wenjen.

As it net tofolIe romte frege, soe ik de teltsjes forhelje, dy’t 
pake die as myn heit op syn knibbel siet; teltsjes, dy’t altyd 
sprieken fan langstme nei it lân dêr’t krinten, druven en me
loenen woechsen. In fredige âlde dei wie foar d’âld Poal weilein. Lange jierren 
libbe “Joazep formy” ( in bynamme, ûntstien troch eigen sizwize, om’t er yn pleats fan “ik”  for-my wend t0 sizzen ) tofreden by syn âldste bern yn, as from Kristen, dy’t mei syn 
faek meioangean, de Friezen fan dy tiid hûndert jier foarút wie.

De wrâld rôllet en de tiid sloopt krêften. Pake dy’t oan it 
kôgjen fan knyflok (knoflook) syn sounens taskreau en yn’t 
lêst, om op asem to bliuwen faek frege om in healfearntsje 
jenever mei piper oanret (en dat krige sa faek it barre 
mocht ) forstoar de 10e Jannewaris 1849, yn syn seis-en-tach
tichst jier, it fjouwer-en-fyftichste fan syn ballingskip. 
Gjin eskadron kozakken mei flodderjende mantels en beare
mûtsen wie der, om de sabels to presentearjen doe’t de âld
strider, yn in fjurren kiste, út it middelkeamerke fan it 
Roomske earmhûs op ‘e bier set en to haf brocht waerd.

Gjin pryster, dy’t de lykbear folge lâns de iepenbiere wei, lyk 
as yn it bertelân. Gjin stien, mei de Poalske earn yn’t wapen wiist it plak oan, 
dêr’t de âIdstrider rêst; gjin krûske fan panlatten hat it ien
fâldige grêf dutsen. Langer as in ieu rêst op it doarpstsjerhof yn Jasso (yn it 
distrikt Kassau fan it tjinwurdige Tsjecho-Slowakije) de 
Poalske mem. Har grêf sil ek wol inkeld mei seaden dutsen wêze.

O, as de ingel -út it Easten kommend troch trompetstjitten de 
slavyske stammen opstean litten hat, noch foar’t hy oer de 
Fryske geaën fleanend ek út ‘e kloksgatten fan ‘e Bakhúster 
toer us Roomske gemeente opropt ta oardiel, hwa soe har net 
tomiette gean wolle en sizze, Beppe, net mear skrieme, ik wit 
him.

Yn ‘e Gaestlânske sântimpe, tusken de iperen beammen fan it Murnser tsjerkhôf, efter it âlde klokhús oan ‘e Westside, 
dêr’t alear in pealtsje stie: Roomske earmen 10 grêven, dêr sliept sûnt 1849 Joazep Michiel Gersjes, us Pake, jimme Joazep. Syn bernsbern hawwe it plake ûnthalden oant dizze tiid.

Bakhuzen

MDM

(Manus Durk Mous)

PS: In onderstaande stamboom worden de lijnen gevolgd van de familie Gersjes (afkomstig van de naam Görosös). Mijn overgrootvader staat in het midden: Durk Manus Mous (met dezelfde naam als mijn vader). Hij leefde van 1834 tot 1912. (zie ook hier en hier) Daaronder de stamboom van de Mousen vanuit mijn oom Jan Harmen Mous.

Mijn vader Durk Manus Mous (1897-1966), staande derde van links, temidden van zijn tien jongere broers en zussen in 1963.