‘

‘Ik hoop dat Tsering in Tibet-in-India een leefbaar compromis tussen angst en vitaliteit, schuld en spontaniteit, inferioriteit en superioriteit zal vinden. Ik hoop, kortom, dat hij eenvoudig een beetje gelukkig zal worden, dat simpele woord dat hij zo vaak gebruikte wanneer hij vertelde van zijn jeugd. Want ik zal met sympathie blijven denken aan deze boerenzoon uit het Friesland van Tibet. Maar ik dank het noodlot, dat het mij niet heeft aangewezen als een incarnatie.’

Met deze woorden besloot Fokke Sierksma zijn boek Profiel van een incarnatie, dat verscheen in 1964. Het is het verslag van een drie jaar durende observatie van een Tibetaanse monnik die begin jaren zestig in Nederland verbleef. Na de Tibetaanse opstand tegen China in 1959 waren een aantal Tibetaanse monniken ondergebracht bij universiteiten in Europa en Amerika. Het project, dat werd bekostigd door een Amerikaanse stichting, was gericht op een culturele uitwisseling. De monniken konden intensief kennis maken met een totaal andere cultuur en tegelijk als object van onderzoek fungeren voor westerse wetenschappers. Sierksma, die destijds als godsdienstpsycholoog verbonden was aan de Universiteit van Leiden, hoopte op deze wijze wat meer te weten te komen van de oude religie van Tibet. Hij werkte destijds aan boek dat in 1966 zou verschijnen: ‘Tibet’s terrifying deities: sex and aggression in religious acculturation’.

De ontmoeting verliep anders dan verwacht. Sierksma kwam van deze informant weinig te weten over de oude religie van Tibet. Over Padma yab yum bijvoorbeeld, die – op een voorstelling die hij kende – in ‘een mystiek bedoelde, maar zeer vleselijke en anatomisch onmiskenbare coïtus verwikkeld was met zijn goddelijke gezellen’. Deze oude religie, die gekenmerkt werd door een fascinatie voor agressie, wreedheid en een openlijke manifestatie van gewelddadige seksualiteit,  was uiteindelijk verdrongen door het Lamianisme, een variant van het Boeddhisme. Een groter tegenstelling is niet denkbaar, want het  Boeddhisme is een religie die iedere vorm van agressiviteit streng afwijst.

De wrede en copulerende goden van weleer hadden plaatsgemaakt voor een heel andere cultuur die allengs formalistischer, hiërarchischer en ceremoniëler was geworden. Kortom: voer voor antropologen en godsdienstpsychologen. Voor Sierksma, die graag – met de boeken van Freud in de hand – meerdere wetenschappen tegelijk beoefende, was deze exotische informant uit een afgelegen reservaat van de religie wat je noemt een geschenk uit de hemel. Wat wil je ook, Tibet was ‘het dak van de wereld’. Tot 1959 was hier het walhalla te vinden voor de archeologen van de menselijke psyche.

Een kwart van de bevolking van Tibet leefde destijds in kloosters. Het was een grotendeels feodale maatschappij, een van de laatste van de geschiedenis. Die Tibetaanse monnikencultuur, die inmiddels goeddeels is verdwenen, deed Sierksma nog het meest denken aan de laatmiddeleeuwse Europese cultuur, zoals beschreven in Huizinga’s ‘Herfsttij der Middeleeuwen’. Het was een wereld van ’s levens felheid en met extreme tegenstellingen. Aan de ene kant ‘stank, armoede en bruutheid sadisme en stompzinnigheid’. Aan de ander kant ‘verfijning mededogen, vrijgevigheid, ascese mystiek en poëzie’. In Tibet was het raadsel van ‘het verschijnsel mens’ nog in zijn kale gedaante te bestuderen. Hier leek de religie nog de natuurlijke staat van de mens. Of beter gezegd, hier was het grote drama, die de botsing tussen religie en natuur, tussen ascese en drift had teweeg gebracht, nog zichtbaar. Tibet was het laboratorium voor de oerknal van de religie.

De monnik, Tsering geheten (een fictieve naam), was bovendien een incarnatie. Als klein kind was hij als zodanig herkend, wat betekende dat een oude god of in heilige in zijn lichaam was geïncarneerd. Dat gegeven had zijn hele verdere leven bepaald. Hij groeide op in kloosters en moest als kind al zijn speeldrift, agressie en seksualiteit stelselmatig verdringen. Dat proces had een nogal verwrongen persoonlijkheid opgeleverd, want het bloed kruipt waar het niet gaan kan. In Nederland blijft hij telkens weer gefascineerd staan kijken naar onbevangen spelende kinderen. Hij ontwikkelt ook een obsessie voor westerse oorlogsfilms. Deze monnik leefde van kinds af aan in twee werelden, ‘tussen twee stoelen’ of zelfs ‘tussen twee vuren’, zoals Sierksma meerdere malen letterlijk schrijft. Hij worstelde met een conflict tussen heden en verleden, dat door zijn komst naar het westen alleen nog maar verhevigd werd.

Het proces van ‘acculturatie’ verloopt dan ook uiterst moeizaam. Telkens opnieuw duiken de breuklijnen op die Tibets cultuur zo kenmerkten. De tegenstellingen tussen provincie en stad, volk en aristocratie, tussen het oude en agressieve en het nieuwe boeddhistische Tibet. Kortom, tussen natuurlijke vitaliteit en de boeddhistische heiligheid. Die spagaat fascineert Sierksma. Hij lijkt op zoek naar het universele aspect van dit conflict.  Wat is eigen aan de psyche en wat is eigen aan de cultuur? Heeft het Boedhisme soms iets wezenlijks met het christendom gemeen? Ligt de verdringing van de drift niet aan de basis van deze beide religies?  Waar breken de oude en wrede goden door het vernis van de beschaving heen?

Sierksma beschrijft het proces van desoriëntatie en verdringing dat de monnik tentoonspreidt. Een middeleeuwse Tibetaan verdwaald in het Leiden van begin jaren zestig. Het wordt een fascinerend relaas. De aristocratische, maar tegelijk ook boerse monnik moet zijn wereldbeeld voortdurend bijstellen. Hij raakt langzaamaan in verwarring en heeft Sierksma ook weinig te melden dat wetenschappelijk relevant lijkt. Zijn geheugen blijkt zeer selectief. Zo wil hij niets weten van schaduwzijden van het Tibetaanse monnikenleven, waar Sierksma zo nieuwsgierig naar is. De Tibetaanse monnikken – zo had hij gelezen- bleken zich niet zelden te laten gaan in een orgie van agressiviteit en seksualiteit. Ze hielden er heimelijk minnaressen op na. Verder sublimeerden zij hun agressie in theologische debatten, waarbij het niet zelden heftig, zo niet agressief aan toe ging. Maar de monnik herinnerde zich daar niets van. Hij leefde met bovennatuurlijke oogkleppen op.

De monnik kwam uit een arme boerenstreek, ‘Kham’ geheten, in een uithoek van Tibet. Dat gegeven vormde voor Sierksma een aanknopingspunt. Tot op zekere hoogte identificeerde hij zich met deze Tibetaanse monnik, omdat iets van zijn afkomst hem deed denken aan Friesland, zijn eigen geboortegrond. De monnik bleek geoccupeerd door allerlei minderwaardigheidsgevoelens, niet alleen op het persoonlijke vlak, maar ook cultureel. Dat innerlijk conflict versterkt zich in de ontmoetingen met Sierksma. Het verslag van deze ontmoetingen laat zich lezen als een ‘terugkeer van het verdrongene’. De monnik gaat twijfelen aan zijn incarnatie. Of had hij altijd al getwijfeld? De oude restanten van de agressieve Tibetaanse cultuur traden bij de monnik aan het licht als neurotische symptomen.

Steeds meer krijgt hij de trekken van een psychiatrische patiënt en hij vraagt op een gegeven moment ook om als zodanig behandeld te worden. Sierksma – die geen psychiater is – weigert, maar vervolgt wel zijn gesprekken. De relatie heeft voortdurend iets tweeslachtigs. Sierksma had van een persoonlijk relatie een informant gemaakt door met zijn eigen goedvinden te proberen die twee in één persoon te verengen. Zijn eigen rol verschuift van vriend en goeroe tot wetenschappelijk onderzoeker en uiteindelijk therapeut. Dat ingewikkelde rollenspel loopt uiteindeljk spaak. Na drie jaar eindigen de gesprekken in een openlijke ruzie. De monnik heeft zijn poging om de westerse cultuur te begrijpen gestaakt. Hij sluit zich op in zijn oude wereld en bereidt zich voor op zijn terugkeer naar India, naar zijn vaderland in ballingschap.

Agressiviteit angst en identificatie liggen dicht bij elkaar. Dat geldt niet alleen voor de Tibetaanse monnik, maar ook voor Sierksma zelf, die ongewild en ongemerkt misschien meer van zichzelf prijs geeft, dan hij weten wil. Zowel Sierksma als de monnik zien terug op hun jeugd als een voorgoed gesloten paradijs.  Telkens weer weet weet de monnik de gevoelig plek van Sierksma te raken. Hij wijst hem op zijn frustraties, op zijn onvermogen om hogerop te komen, om ooit nog professor te worden. Agressiviteit, die geen uitweg weet, richt zich vroeg of laat op het eigen ego en zo ontstaat het schuldgevoel. Ook Sierksma voelt zich schuldig. Hij ziet haarscherp ‘de etiquette van de schijnheiligheid’ die het doen en laten van de monnik aanstuurt, maar ook zijn eigen dubbelheid blijft onbesproken. Sierksma erkent de religie alleen nog als een intrapsysche werkelijkheid, maar dat is dan ook alles. Zijn geloof in God is het terrein geworden van klinische obesrevaties. Ook zijn eigen oude goden zijn opgedroogd.

De monnik stoort zich dan ook aan Sierksma’s ongelovigheid. Hoe kun je wetenschappelijk bezig zijn met religie zonder een hogere werkelijkheid echt serieus te nemen? Sierksma gelooft niet in een leven na de dood, maar ook niet in een leven vóór de dood, laat staan in een leven vóór de geboorte. De monnik gelooft in beide. Zielsverhuizing betekent immers zowel een ‘after-life’ als een ‘before-life’. Hoe kun je in een ‘after-life’ geloven zonder een ‘before life’ te veronderstellen? Dat is wat de boeddhist niet begrijpt van het christendom. Godsdienstwetenschap moet zoiets zijn als verwaterd christendom.

Hoe kun je in een boeddhistische monnik geïnteresseerd zijn, zonder het bovennatuurlijke, het hiernamaals, het spirituele daadwerkelijk als een realiteit op te vatten. Sierksma ‘doet alsof’, zo concludeert de monnik. Zoals de monnik verstrikt is in zijn culturele neuroses, zo leeft deze wetenschapper in twee werelden tegelijk. Maar het is de vraag of Sierksma zich deze laatste waarheid bewust wordt. Uiteindelijk ziet hij het Friesland van zijn jeugd weerspiegeld in het verloren paradijs van deze monnik uit een uithoek van Tibet.

Eén keer komt dit proces van identificatie wel heel dichtbij. In de winter van 1962 neemt Sierksma niet alleen de monnik, maar ook zijn eigen gezin mee naar de bioscoop, waar de film De Overval is te zien. De monnik is zeer geïnteresseerd in deze oorlogsfilm. Onderweg kijkt hij gefascineerd naar Sierksma’s kinderen die uitgelaten spelen in de sneeuw. Voor Sierksma zelf is dit gebeuren een zeer emotionele ervaring die hij overigens in uiterst koele bewoordingen beschrijft. In feite blijft zijn eigen emotie geheel onbesproken, terwijl hij destijds zelf bij de overval op de gevangenis in Leeuwarden betrokken is geweest.

De Overval was op 22 december 1962 in première gegaan. De film was gebaseerd op het waargebeurde verhaal uit de Tweede Wereldoorlog van de bevrijding van gevangen genomen verzetslieden uit de dik ommuurde gevangenis van Leeuwarden. De film paste in de ontluikende aandacht die begin jaren zestig ontstond voor het verzet – of juist het ontbreken daarvan – in de Tweede Wereldoorlog. Hoofdrolspeler was de acteur Rob de Vries, die destijds zelf betrokken was geweest bij deze spectaculaire bevrijding van een aantal verzetsmensen uit de Blokhuispoort in Leeuwarden. 

Het moet een koude avond zijn geweest op die donkere dag vlak voor de kerst. De strenge winter van ’63 diende zich al aan. In heel Europa lag een dik pak sneeuw en in Nederland was die dag een vorstperiode van start gegaan die drie weken later zou resulteren in de roemruchte Elfstedentocht van Reinier Paping. Ook voor de bioscoop Tivoli, waar De Overval in première ging, lag sneeuw op straat. Eigenlijk was het de Friese première, want de dag daarvoor was de film in het Amsterdamse Tuschinsky-theater voor het eerst getoond in aanwezigheid van minister-president De Quay.

De première in Leeuwarden was eerder een Fries onderonsje, waarbij vooral vertegenwoordigers van het Friese verzet aanwezig waren. Vooraf liet de Commissaris van de Koningin Linthorst Homan weten, dat hij er van overtuigd was dat in Friesland dezelfde verzetshouding zou zegevieren, wanneer dat nog eens nodig zou zijn. Vervolgens droeg Charlotte Köhler het gedicht De achttien doden van Jan Campert voor. Daarna werd het donker in de zaal en kon de film beginnen. Toen het licht weer aan ging, werd vanaf het balkon spontaan het Friese volkslied ingezet, waarna de hele zaal ging staan en uit volle borst meezong. Na afloop was er voor de aanwezigen nog de mogelijkheid om in het nabijgelegen Amicitia oude herinneringen op te halen.

Het toeval wil dat ik die avond ook in Leeuwarden was, maar niet bij deze gala-avond natuurlijk. Begin jaren zestig logeerde ik in de kerstvakanties bij een schoolvriend die ik nog kende van de lagere school in Amsterdam. Zijn ouders hadden een apotheek op de Voorstreek. Deze apotheek – Tromp Visser genaamd – bestaat niet meer. Het is een statig huis met een zolder die zo groot was dat we daar makkelijk konden voetballen, met wat oude matrassen op de grond voor het doel. Ook gingen we wel naar de bioscoop, waar meestal draken van films draaiden, zoals Slangenoog, een cowboyfilm die ik me nog herinner omdat hij zo ongelooflijk slecht was. In het huis van de apotheek van Tromp Visser – zo las ik later – heeft in het begin van de vorige eeuw ook de jonge Slauerhoff gespeeld. Hij was als schooljongen bevriend met ‘Pilo’, de zoon van Tromp Visser.

Zo komt alles heel even bij elkaar. Trauma en geloofsafval. Slauerhoff en Sierksma. Tibet in Friesland. Friesland in Tibet. En ook mijn eigen herinneringen aan het begin van de jaren zestig. Ik ben van na de oorlog. Dus De Overval was voor mij spannend een verhaal, meer niet. Het laatste oorlogsjaar was voor Sierksma een traumatische ervaring geweest. Hij luisterde de verhoren af in het Burmaniahuis, waar medestrijders uit het verzet gemarteld werden. Juist door deze herinneringen aan een oorlog, die al in het begin van de jaren zestig waren opgedroogd tot een verhaal uit een ver verleden, had hij zijn geloof in God en het hiernamaals verloren. Maar de film De Overval maakte ook een diepe indruk op de Tibetaanse monnik. Sierksma zag dat als een bewijs dat hij een goed en fijnbesnaard mens was. Even leken twee werelden geheel samen te vallen. Voor beiden keerde het verdrongene terug en de wond lag weer open.