‘Dus: er is een punt waar de complottheorieën de werkelijkheid raken. Dat is dat hyperkapitalisten een gevaar kunnen vormen voor de nationale staat. Toch zijn zij geen almachtige wereldheersers. Zij vormen evenmin als de Joodse Wijzen van Sion – die volgens de berichte ‘Protocollen’ de wereld bij de strot zouden grijpen – een kliek die een wereldstaatsgreep kan plegen. Maar laat wel duidelijk zijn voor de opeenvolging van complottheorieën dat het nepplot van de World Econimic Forum de erfgenaam is van het antisemitische ‘Protocollen van de Wijzen van Sion.’ 

Dat schrijft Roel van Duijn in zijn onlangs verschenen boek Het echte complot, de waarheid achter de wanen. Net als ik is Van Duyn geïnteresseerd geraakt in de opkomst van het hedendaagse waan- en complotdenken. En net als ik trekt hij vergelijkingen tussen nu en Nazi-Duitsland. Het boek is een weergave van Van Duyns teksten die van maart tot november 2021 op Facebook verschenen. Uiteindelijk werd Van Duyn zelfs benaderd door Thierry Baudet die deze teksten las. Zo raakten beiden in discussie over de complottheorieën van Baudet. Volgens Van Duyn voelt Baudet zich gevangen in en wereldcomplot, waarover Van Duyn eerst meelij voelt, maar dan afschuw en woede. Want degenen ‘die het net dichttrekken’ zijn volgens Baudet de Joden en hun vrienden.

Daarmee is de cirkel rond die de waanwereld van de nazi’s – via de de Illuminati, Trump en QAnon – verbindt met de hedendaagse complotdenkers en lijders aan viruswaan. Zoals ik dit verband eerder ook op dit op dit blog legde, ziet Van Duyn parallellen met de dualistische waanwereld van manicheeërs met hun strijd tussen het Rijk van het Licht en het Rijk van het Duister. Manicheeërs waren eeuwen geleden de complotdenkers bij uitstek die zich met hun ziel gevangen voelden in het het kwaad, het Rijk van de Duisternis. Tegenwoordig ziet zelfs Giorgio Agamben mondkapjes als de nieuwe Jodensterren. De waan neemt zelfs het brein van filosofen in beslag.

Daarmee lijkt de waan van het antisemitisme van de nazi’s terug te keren in tijden van corona. We gaan weer terug naar waan van de Protocollen van Zion. Wat waren dat? Als je op internet zoekt naar meer informatie dan kom je vooral hele foute filmpjes tegen. Er zijn zelfs gestoorde complotdenkers die menen dat de grote Joodse samenzwering om de wereldmacht in handen te krijgen nog altijd opgaat. Zelfs de aanslagen van 9/11 zouden te verklaren zijn vanuit de Protocollen van Zion. Zo wordt beweerd dat er in de Twin Towers geen enkele Jood is omgekomen. Het was dus een Joods complot. De paranoia kent geen grenzen vooral als het gaat om de oorsprong van het kwaad.

In zijn boek The psychopatic God, Adolf Hitler (1977) stelt Robert G.L. Waite dat de eerste versie van de Protocollen van Zion waarschijnlijk in 1899 geschreven is door onbekende auteurs in ‘de Ochrana’, de geheime politie van de Russische tsaar. Maar de naam van degene, die de frauduleuze protocollen samenstelde, is nooit achterhaald. De Protocollen werden in Rusland gebruikt om haat te zaaien tegen de Joden. Ze kwamen ook in Duitsland en later zelfs in Amerika terecht. Ook Adolf Hitler liet zich erdoor inspireren. In 1935 werden de Protocollen van Zion verplichte literatuur op alle scholen van Duitsland.

Het is een van die wonderlijke verhalen over de mogelijke bronnen van Hitlers antisemitisme. Vreemd genoeg besteedt Piet Fontaine in zijn boek De onbekende Hitler (1992) geen enkele aandacht aan de Protocollen van Zion, terwijl hij toch een hele reeks – al dan niet – occulte bronnen, die voor Hitler van belang zijn geweest, de revue laat passeren. Het is ook de vraag wat bij Hitler werkelijk de doorslag heeft gegeven. Zeker is dat het antisemitische klimaat in Wenen, waar Hitler van 1907 tot 1913 verbleef van invloed is geweest op zijn haat tegen de Joden. Zo rond de eeuwwisseling was Wenen een smeltkroes van duistere ideeën en troebele ideologieën.

Het is dan zaak om de eigen nepwereld in stand te houden door een radicale daad te stellen. Zoiets gebeurde ook bijna na Trumps oproep op Twitter die leidde tot de bestorming van het Capitool. Uiteindelijk liep het niet goed af met Trump. Dat is misschien de enige hoop die dit soort fenomenen te bieden heeft. Ze vallen uiteindelijk in hun eigen zwaard. De vraag is alleen, hoeveel er in de wereld vernietigd moet worden, voordat deze climax is bereikt.

Nepnieuws komt steeds meer in het nieuws. Sterker nog, de grenzen tussen nepnieuws en echt nieuws zijn aan het vervagen. Was de video met plasseks die de Russen in de hotelkamer van Donald Trump hadden gemaakt nu nieuws of nepnieuws? Eigenlijk doet dat er niet meer toe. Doordat het eventuele nepnieuws in het nieuws is gekomen, is de vraag of het waar of niet waar is niet meer relevant. Nepnieuws is wat de filosoof Baudrillard ooit een ‘simulacrum’ heeft genoemd. Dat is een kopie zonder origineel.

In het betoog van Van Duyn valt ook het woord pseudologia-phantastica. Er wordt wel eens beweerd dat dit zoiets is als pathologisch liegen, maar er is een duidelijk verschil. Hoewel ook de pathologisch leugenaar een onbedwingbare drang heeft tot liegen is hij zich er wel degelijk ervan bewust dat hij liegt, terwijl de pseudologia-phantastica-patiënt alle contact met de realiteit verloren lijkt te hebben verloren.

Op vergelijkbare manier kun je onderscheid maken tussen de waan die iemand zomaar lijkt ook te lopen, en een waan iemand wordt bijgebracht met de bedoeling om hem te misleiden. Het nepnieuws en de disinformatie die Rusland en China verspreiden kan mensen in een waan brengt, maar hier is sprake van een politiek oogmerk. Van Duyn is geneigd die politieke intenties telkens weer te overschatten. Zo stelt hij China en Thierry Baudet zelfs op één lijn, omdat ze allebei mensen manipuleren met complottheorieën. Van complottheorieën spreekt hij als er sprake is van het doelbewuste verspreiden van complotten die niet bestaan.

Het vreemde aan de hedendaagse waan-explosie is juist dat zelfs de manipulators van de waan vaak slachtoffer lijken te zijn van het complotdenken. Dat Thierry Baudet mensen manipuleert is duidelijk, maar ik zou mijn hand niet graag in het vuur willen steken voor de bewering dat Baudet zelf geheel vrij is van waandenken. Zijn intenties zijn fout, maar daarnaast lijkt hij mij allesbehalve geestelijk gezond, zoals ook veel mensen tegenwoordig die lijden aan wanen geestelijk niet helemaal gezond zijn. Van Duyn noemt die mensen ‘wanies’ zoals hij wel meer neologismen gebruikt, zoals ‘nep-plotten’.

Daarmee wil Van Duyn nieuwe onderscheidingen aanbrengen, maar het maakt de zaak er niet altijd helderder op. In het algemeen is hij geneigd om de psychiatrische kant van de zaak te onderschatten, en de politieke intenties te overschatten. Zijn betoog heeft gaandeweg steeds meer betrekking op politieke manipulatie. Zo beroept hij zicht onder meer op een brochure van de EU: Comparative Analysis of Conspiracy Theories. Daarbij gaat het om methoden om achterliggende zaken van een complottheorie te kunnen herkennen: de nieuwsorganisatie die het verspreidt, de geloofwaardigheid van het bericht, de al dan niet professionele stijl van het bericht en de politieke motivatie ervan, etc.

En dan komt hij tot zijn alomvattende conclusie: ‘Het echte complot is een kongsi van rechtse partijen in het Westen en dictatoriale staten in het Oosten, Rusland voorop.’ Zo’n conclusie is zo generaliserend en zelfs achterdochtig dat Van Duyn met zijn denken over complottheorieën zelf het slachtoffer lijkt te worden van een complottheorie. Hij ziet zelfs een Derde Wereldoorlog opdoemen waarin niet meer gevochten wordt met wapens, maar met digitale en psychologische wapens en valse vlag-operaties. Het zal volgens Van Duyn een even smerige oorlog worden als de vorige. Daarmee verliest hij niet alleen de juiste maat uit het oog, maar ook de redelijkheid.

Er is iets vreemds aan de hand tussen de wereld van de waan en die van de logica. Wat is nog logisch en wat niet? Wat ie redelijk en wat niet? In zijn boek Rationaliteit (2021) behandelt Steven Pinker allerlei vormen van irrationeel denken. We leven in een tijd van corona-kwakzalverij, klimaatontkenning en samenzweringstheorieën. Er wordt al gesproken over een ‘epistemologische crisis’ of zelfs het ‘post-waarheidstijdperk’. De meest bizarre geruchten doen de ronde. Zo ging in Amerika het bericht rond op sociale media dat Hillary Clinton vanuit de kelder van Pizzaria Comet Ping Pong in Washington een pedofielen-netwerk zou runnen. In februari 2020 voorspelde Donald Trump dat corona verdwijnt door malariabacillen, bleekmiddel-injecties en lichtsondes. 

Sociale media hebben volgens Pinker de verspreiding van nepnieuws versneld, maar hij waarschuwt ervoor om de oorzaak alleen daar te zoeken. De honger naar nep-nieuws en complottheorieën ligt diep verankerd in de menselijke natuur. De bizarre verhalen worden niet door algoritmen bedacht maar door mensen en het zijn mensen die ze leuk vinden. Bovendien hebben de platforms voor sociale media hun algoritmes inmiddels zodanig bijgesteld dat ze gevaarlijke onwaarheden niet langer  belonen, en daarnaast allerlei waarschuwende etiketten plaatsen waardoor de op hol geslagen dynamiek van nepnieuws getemperd kan worden. 

Pinker houdt een pleidooi voor het rationele denken en verzet zich tegen het vooroordeel dat logisch denkende mensen humorloos en benepen zijn. De fout zit hem volgens hem in het onvermogen om rationeel te kunnen denken. Mensen laten zich teveel leiden door overinterpretatie  van toevalligheden, het over-generaliseren op basis van anekdotes en de sprong van correlatie naar causaliteit. De menselijke soort is behept met structurele vooroordelen. We zijn niet alleen intuïtieve dualisten (we geloven in de scheiding van geest en lichaam), maar ook intuïtieve essentialisten (we denken dat levende wezens onzichtbare substanties hebben) en tenslotte zijn we ook nog eens intuïtieve teleologen (we denken dat complexe levende en niet-levende systemen een doel of een doelgerichtheid hebben). 

Pinker wijst ook op allerlei rationele zaken waar de menselijke intuïtie niet op berekend is. Een goed voorbeeld is exponentiële groei. Voor een statisticus is dat fenomeen glashelder, maar voor gewone mensen niet. In tijden van corona, met zijn exponentieel oplopende besmettingscurves, is dat voor menigeen een obstakel om tot een rationeel begrip van de situatie te kunnen komen. Pinker vindt dat het gevaar van nepnieuws en complottheorieën beslist niet moet worden onderschat. Samenzweringstheorieën roepen niet alleen op tot terrorisme, pogroms en volkerenmoord, maar leiden ook tot het afschaffen van maatstaven voor de waarheid, waardoor de democratie wordt ondermijnd en de weg wordt gebaand voor tirannie en totalitarisme. Rationaliteit is dan ook niet alleen een cognitieve, maar ook een morele deugd.

Om een dreigende rampspoed te voorkomen moeten volgens Pinker alle kaarten worden ingezet op verbetering van het onderwijs. Vanaf de basisschool tot de universiteit zouden onderwijsinstellingen in hun lesprogramma’s meer aandacht moeten besteden aan statistiek en kritisch denken. Logica, kansberekening en causale afleiding zijn onmisbare hulpmiddelen bij elke vorm van onderwijs en even belangrijk als lezen, schrijven en rekenen.

Het probleem met Pinker is dat hij nog al eens doordraaft en tot rationalistische riedels vervalt. Zodra hij werkelijk iets nieuws lijkt te gaan zeggen over de oorzaken van de hedendaagse golf van complottheorieën en nepniews neemt hij al gauw zijn toevlucht tot gemeenplaatsen over het helder redeneren. Het is ook nog maar de vraag of beter onderwijs de enige remedie is voor het soort kwalen als nepnieuws, complottheorieën en geruchtenmachines.

De kwaal zit mogelijk dieper en heeft mogelijk iets te maken met wat Baudrillard destijds de fatale strategieën heeft genoemd. We hebben te kampen met een fataal verlies van werkelijkheid. We leven steeds meer in een wereld waarin de kopie het origineel is gaan overtreffen. De kopie heeft zich geëvolueerd tot iets wat zelf geen origineel meer heeft en daarmee het origineel naar de kroon steekt. We leven een nep-wereld. In Nederland hebben we een nep-parlement en een nep-democratie. Wilders is een nep-politicus die ondertussen echter is dan echt. Ook Donald Trump was voor velen een nep-figuur totdat hij tot president van de Verenigde Staten werd gekozen.

Cruciaal in deze ontwikkeling is dat er een fake-versie van de maatschappij ontstaat. Je zou het een vorm van collectieve waan kunnen noemen. Iedereen maakt in zo’n intensieve mate deel uit van het waansysteem dat het onmogelijk is geworden om nog buiten dat systeem om te kunnen denken. Iedereen wordt gegijzeld door de waan. Nep wordt echt en omgekeerd. Het is dan zaak om hoe dan ook het systeem stabiel te houden om niet te vervallen in chaos. Daarvoor is alles geoorloofd, ook de leugen. Als het maar werkt. Dat adagium werd ontwikkeld door de nazi’s en wordt sindsdien gehanteerd door totalitaire leiders die leugens als waarheid te lanceren die door menigeen als zoete koek wordt aangenomen.

De mens is geen rationeel wezen, maar een grillig samenraapsel van idealisme en ratio, van verstand en gevoel, van ambitie en moraal, van sympathie en antipathie, van lust en onlust. De gedachte dat heel ons doen en laten tot rationele overwegingen te herleiden zou zijn – of herleid zou moeten worden – is een tragische misvatting. Niet voor niets volgde de Romantiek op het tijdperk van de Verlichting en leven we nog altijd in de spagaat van idealisme en positivisme. De waarheid is een resultante van een complex van tegenstrijdige strevingen in de menselijke aard. Bovendien is de waarheid zelden eenduidig.

Steven Pinker is met zijn denken over nep-nieuws en complottheorieën blijven steken in de Verlichting, in het tijdperk met zijn soms lachwekkende overschattingen van het menselijk verstand. Bestaan er eigenlijk wel absolute verschillen tussen waan en werkelijkheid? We hebben met ons allen ooit afgesproken dat het gezonde verstand overeenstemt met de wereld. Maar wie zegt dat een waanzinnige niet veel meer recht van spreken heeft? Waanzin kan soms een toevluchtsoord voor het bewustzijn vormen, een comfortabele binnenwereld die veruit te verkiezen is boven de dorre eenzaamheid van het alledaagse bestaan.

Ieder mens leeft in een burcht van illusies die we blijven koesteren uit angst dat iemand met één speldenprik aan alles een einde maakt. Je houdt jezelf voor gek ook al ben je allang geen gek meer. Misschien is juist dat wel de nog onbekende vorm van waan in tijden van corona en alles wat daar achter vandaan komt. Mensen gaan soms volledig op in een wereld van de ficties en complottheorieën, terwijl ze deepdown wellicht heel goed weten dat het onzin is. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, de NCTV, heeft inmiddels al gewaarschuwd voor complottheorieën en desinformatie over het corona-virus. Radicale complotdenkers bedreigen politici, journalisten en agenten en dat kan zomaar leiden tot geweld of terreur. Wat mensen denken wordt in tijden van corona vaak meteen waar. Het echte leven gaat zo steeds meer lijken op een permanente soap. 

Of Hitler in klinische zin de waanzin nabij is geweest, was volgens Rauschning, die hem vier keer persoonlijk ontmoette, niet te beoordelen. Maar wat hij in dit persoonlijk contact met Hitler wel ervaren had – en wat zijn kennissen hem ook bevestigden- was een ongeremdheid die tot een algehele desintegratie van de persoonlijkheid leidde. ‘Zijn getier’, zo stelde Rauschning, ‘zijn stampvoeten, de vele driftbuien en uitbarstingen van een ongezeglijk kind – het was grotesk en afschuwelijk, maar het was geen waanzin.’

Maar als het geen waan was waarin Hitler leefde, wat was het dan wel? Hoe kun je in leven blijven als je opeens tot de ontdekking komt dat je leeft in een waanzinnige soap, of anders gezegd, in een wereld die niet meer echt blijkt te zijn? Wie uit de virtuele wereld van het internet terugkeert in de werkelijkheid ervaart soms de werkelijkheid niet meer als echt. Er gaat iets schuiven dat te maken heeft met je primaire geloof hoe de wereld in elkaar zit. De grenzen het ik en de buitenwereld gaan dan vervagen. Tegen beter weten in houdt een mens dan de illusie in stand dat de werkelijkheid de normaalste zaak van de wereld is. Hij trekt een geruststellend decor overeind van een historische of existentiële identiteit, waarin hij zich niet alleen als individu, maar liefst ook in een groep, heel veilig kan wanen. Zo gaat veiligheid boven alles, zelfs als het een fictie is. In feite leeft de zich veilig wanende mens voort in een decor dat speciaal voor hem is opgetrokken om een waanwereld in stand te houden.

Zo bezien is de waan in gedroomde vorm van veiligheid. In een tijd van doorgeschoten individualisme is de mens zijn collectieve bufferzone van fictieve veiligheid kwijt, de luchtkussens die voorheen de waan van de religie ons nog kon bieden, maar ook een ideologie of een groot verhaal. Die luchtkussens van vermeende veiligheid zijn leeggelopen. We moeten voortleven op het kale beton van de naakte feiten. Zo zijn we overgeleverd aan de chaotische wildgroei van de privé-waan en het privé-geloof. De complot-theorie en het nep-nieuws zijn de religie in een nieuwe, gefragmenteerde gedaante. De wereldbeelden zijn in duigen gevallen en in de versplinterde waan jongleren we met de scherven van het oude geloof.