Nepnieuws komt steeds meer in het nieuws. Sterker nog, de grenzen tussen nepnieuws en echt nieuws zijn aan het vervagen. Is de video met plasseks die de Russen in de hotelkamer van Donald Trump hebben gemaakt nu nieuws of nepnieuws? Eigenlijk doet dat er niet meer toe. Doordat het eventuele nepnieuws in het nieuws is gekomen, is de vraag of het waar of niet waar is niet meer relevant. Nepnieuws is wat de filosoof Baudrillard ooit een ‘simulacrum’ heeft genoemd. Dat is een kopie zonder origineel.

We leven steeds meer in een wereld waarin de kopie het origineel is gaan overtreffen. De kopie heeft zich geëvolueerd tot iets wat zelf geen origineel meer heeft en daarmee het origineel naar de kroon steekt. We leven een nep-wereld. In Nederland hebben we een nep-parlement en een nep-democratie. Wilders is een nep-politicus die ondertussen echter is dan echt. Ook Donald Trum is nep, maar hij is wel tot president gekozen. En ook dat is echter dan echt. Dat hebben we inmiddels gemerkt. Onder Trump worden de laatste stukjes werkelijkheid in deze wereld opgeheven.

Het onwerkelijk worden van de werkelijkheid is een trend die in meerdere varianten opduikt, onder meer in de documentaire HyperNormalisation van de Britse filmmaker Adam Curtis uit 2016. De term ‘hypernormalisation’ is afkomstig uit het boek Everything was Forever, Until it was No More: The Last Soviet Generation (2006) van Alexei Yurchak dat handelt over de paradoxen in het leven van Sovjetunie in de laatste twee decennia voor de instorting in het begin van de jaren negentig.

Iedereen in de Sovjetunie wist dat het systeem zou vallen, maar niemand kon een alternatief bedenken voor de status quo, waardoor men tegen beter weten in de schijn in stand hield van een goed functionerende maatschappij. Cruciaal in deze ontwikkeling is dat er een fake-versie van de maatschappij ontstaat. Iedereen maakt in zo’n intensieve mate deel uit van het hypocriete systeem dat het onmogelijk is geworden om nog buiten dat systeem om te kunnen denken. Iedereen wordt gegijzeld door de leugen. Nep wordt echt en omgekeerd.

Het is dan zaak om hoe dan ook het systeem stabiel te houden om niet te vervallen in chaos. Daarvoor is alles geoorloofd, ook  de leugen. Als het maar werkt. Die trend is nu overgewaaid naar de Verenigde Staten. Trump won de verkiezingen door allerlei leugens als waarheid te lanceren die voor zijn gefrustreerde electoraat als zoete koek werd aangenomen. Hij hoefde die leugens niet eens te herroepen. Sommigen nam hij terug, maar anderen blijft hij gewoon glashard bevestigen. Wat Trump zegt is echt. Zo is de werkelijkheid een leugen geworden. Nietzsche heeft daar ooit en scherpzinnige beschouwing aan gewijd: Over waarheid en leugen in buiten-morele zin (1873), Daarin stelt hij:

‘Wat is waarheid dus? Een mobiel leger metaforen, metonymia, antropomorfismen, kortom, een som van menselijke relaties die op poëtische of retorische wijze zijn verheven, overgedragen en opgesierd, en die een volk na lang gebruik als vaststaand, canoniek en bindend voorkomen: waarheden zijn illusies waarvan men vergeten is dat ze illusies zijn, metaforen die versleten zijn en letterlijk krachteloos zijn geworden, munten die hun beeltenis hebben verloren en nu als metaal, niet meer als munten in aanmerking komen.’

Als je waarheid zo formuleert, dan kun je er alles mee doen. Naar je hand zetten bijvoorbeeld, of de werkelijkheid tot nep verklaren en nep tot echt. Nieuws wordt zo nepnieuws, zo sterk zelfs dat het hek van de dam is. Trump is uiterst bedreven in het lanceren van nepnieuws, maar hij wordt nu zelf door een tsunami van nepnieuws overspoeld. Het is wellicht een vergelijkbare verwisseling van schijn en werkelijkheid die te toneelschrijver Luigi Pirandello heeft verkend in zijn toneelstuk Hendrik IV (1922).

Dat stuk gaat over de vraag hoe het is om in het schemergebied te leven tussen waan en werkelijkheid? Waar ligt de grens tussen het normale bewustzijn en de waanzin, tussen echt en nep? Is die grens absoluut of wordt hij alleen bepaald door een relatief verschil in beleving van binnenuit en van buitenaf?

Voor het schrijven van dit stuk werd Pirandello geïnspireerd door de persoonlijke ervaringen die hij had opgedaan met zijn vrouw, die twee jaar eerder in een gesticht was beland. Het proces van het langzaam wegglijden in de waanzin had hij zich dus onder zijn ogen zien voltrekken. Hij moet gezien hebben dat die grens gradueel is en uiteindelijk bepaald wordt door de omgeving. Er zijn geen absolute verschillen tussen waan en werkelijkheid.

Integendeel, we hebben met ons allen ooit afgesproken dat het gezonde verstand overeenstemt met de wereld. Maar wie zegt dat een waanzinnige niet veel meer recht van spreken heeft? Waanzin kan soms een toevluchtsoord voor het bewustzijn vormen, een comfortabele binnenwereld die veruit te verkiezen is boven de dorre eenzaamheid van het alledaagse bestaan.

Het verhaal van het stuk is intrigerend. De hoofdpersoon, een depressieve jongeman, valt tijdens een historische optocht, waarin hij de rol van Hendrik IV speelt, van zijn paard en wordt krankzinnig. Hij denkt dan dat hij werkelijk Hendrik IV is, de Duitse keizer uit de 11de eeuw die barrevoets de gang naar Canossa moest maken naar de Paus. In plaats van zijn waanzin te behandelen, besluit zijn welgestelde neef om hem in zijn waan te laten en hem op te sluiten in een middeleeuws kasteel, waar alles is ingericht als het hof van de historische Hendrik IV. Daar verblijft hij twintig jaar lang, letterlijk in een burcht van illusies.

Als het stuk daadwerkelijk begint, komt een groepje oude vrienden bij hem langs. Onder hen bevindt zich zijn oude geliefde Mathilde die opeens de hoop blijk te koesteren om hem te genezen, hoewel ze hem jarenlang aan zijn lot heeft overgelaten. Op advies van een psychiater besluit men een poging te wagen om ‘Hendrik IV’ met een schok uit zijn waanwereld te laten ontwaken. De dochter van Mathilde trekt de kleren aan die haar moeder twintig jaar tevoren had gedragen toen het ongeluk gebeurde.

Uiteindelijk blijkt dat ‘Hendrik IV’ acht jaar eerder genezen was, maar al die tijd zijn waanzin is blijven simuleren om niet te hoeven terug te keren in de wereld van het gezonde verstand. Hij verkoos het geruststellende comfort van zijn historische identiteit boven de trieste werkelijkheid van zijn eigen verspilde leven. Maar als de burcht van illusies dreigt te bezwijken, kan alleen een wanhoopsdaad nog uitkomst bieden. Het stuk eindigt dramatisch met een moord, waarmee de hoofdpersoon alsnog zijn waanzin voor zijn directe omgeving onomstotelijk bevestigt.

Maar de vraag die natuurlijk blijft hangen is: wat stelt die waanzin nog voor? Hendrik IV is waanzinnig, maar in relatie tot welke werkelijkheid? Zijn eigen bewustzijn? De leugen van zijn geliefde? De historische schijnwereld die zelfs zijn directe omgeving twintig jaar lang in stand heeft gehouden? Een absolute grens is verdwenen. Er bestaat geen waarheid meer, geen werkelijkheid en geen waanzin. De werkelijkheid lijkt verdwenen achter een scherm van illusies. Het is een toestand die wellicht het verlangen oproept naar een schok, een dramatische breuk, een terugkeer naar de echte werkelijkheid.

Het zo zou maar kunnen dat we met Donald Trump in dit toneelstuk van Pirandello zijn beland. De grenzen tussen nep en echt zijn totaal vervaagd. Het onechte wordt met man en macht in stand gehouden, terwijl niemand feitelijk meer in die maskerade gelooft. We zijn met zijn alles ten prooi gevallen aan een proces van HyperNormalisation. We houden de illusie in stand dat de hoofdrolspeler van dit drama niet gek is, terwijl iedereen diep van binnen overtuigd is van het tegendeel.

De apotheose komt natuurlijk op het moment dat Trump zelf ontdekt dat hij in een toneelstuk is beland, waarin alle grenzen tussen nep en echt verdwenen zijn. Dan kan zijn ‘gezonde verstand’ maar één ding doen: in zijn omgeving een kolossale schok teweeg brengen als bewijs dat zijn leugenachtige werkelijkheid toch echt werkelijkheid is. Hij zal dan zijn nepwereld in stand moet houden door een daad van vernietiging. Zo niet, dan zal hij door de wind van zijn eigen leugens, die als een storm op hem terugkeert, worden weggevaagd.

Dat is misschien de enige hoop die het fenomeen Trump te bieden heeft. Hij valt uiteindelijk in zijn eigen zwaard. De vraag is alleen, hoeveel er in de wereld vernietigd zal zijn voordat deze climax is bereikt.