De mythe van het aggiornamento

 

Laten we niet naïef zijn, het gaat hier niet om een simpele politieke strijd; dit is een destructieve aanval op het plan van God.” Aldus oordeelde Jorge Mario Bergoglio, de nieuwe paus Franciscus eerder over het homohuwelijk. Nu alle euforie over deze nieuwe paus wat is bekoeld, komen de berichten los over de ware aard van deze conservatieve katholiek. Zijn eerste optreden was bemoedigend, maar zijn opvattingen zijn verontrustend. Wie adoptie door homostellen als een misdaad tegen het kind bestempelt, staat met zijn voeren op de grond, maar leeft met zijn hoofd in een andere tijd, net als zijn drie voorgangers. Hij is ook fel tegenstanders abortus en in 2007 noemde hij dit zelfs de ‘doodstraf voor ongeboren kinderen’. Euthanasie idem dito, dat is volgens hem een ernstige misdaad tegen het leven.

Opvallend is dat vrijwel in alle commentaren op deze pauskeuze een vergelijking wordt gemaakt met de keuze voor Johannes XXIII in 1958. Maar  die vergelijking gaat in veel opzichten mank. In 1958 bestond er ook binnen de rooms-katholieke Kerk een grote behoefte aan vernieuwing. Ontwikkelingen in de menswetenschap hadden tot nieuwe inzichten geleid en ook de theologie was in een stroomversnelling geraakt. Kardinaal Roncalli, die toen tot paus werd gekozen, was een goede bekende in Frankrijk. Van 1944 tot 1952 was hij pauselijk nuntius geweest in Parijs, Daar had hij de naoorlogse ontwikkelingen van nabij meegemaakt: de opkomst van het existentialisme, het personalisme, het sociaal katholicisme, de priesterarbeiders, de nouvelle theologie. Kardinaal Bergolio heeft weliswaar een vergelijkbare sociale opvatting als kardinaal Roncalli destijds, maar zijn moraaltheologische opvattingen zijn allesbehalve modern.

Het is nog maar de vraag of hij in staat zal zijn tot een balzo avanti (‘een sprong voorwaarts’) zoals Roncalli die voor ogen had. Het aggiornamento (‘het bij de tijd brengen’) van het katholicisme in het begin van de jaren zestig was een uniek historisch gebeuren, dat samenviel met een kortstondige en mondiale periode van hoop en verwachting. Het was de tijd van new frontiers, niet alleen in de theologie, maar ook in de Amerikaanse politiek, met een nieuwe progressieve president aan het roer, die toevallig ook nog eens katholiek was. Kortom, dat was een andere tijd. Wie nu spreekt over een ‘sprong voorwaarts’ vergeet dat deze kerk nu ver achterop is geraakt. De vernieuwingsgeest van de jaren zestig heeft zich omgekeerd in een zeer behoudende koers die gebaseerd is op een middeleeuws mensbeeld en wars is van nieuwe inzichten in de menswetenschap.

En trouwens wat is er nog over van de katholieke intelligentsia over in Nederland? Na het echec van het aggiornamento hebben veel mensen de Kerk verlaten. En veel wat daar nog nog van over was heeft zich recentelijk laten uitschrijven na het bekend worden van het kindermisbruik en de wijze waarop daar door kerkelijke autoriteiten mee werd omgesprongen. Dat kindermisbruik had alles te maken met de rigide opvattingen van de Kerk over de plaats van de seksualiteit in het menselijke leven. Je moet wel een bord voor je kop hebben om dat verband niet te zien. Het vasthouden aan het celibaat, de afwijzing van pil en condoom, de devaluatie van de vrouw, de minachting van de seksualiteit en alles wat met lustbeleving samenhangt, het verketteren van homoseksualiteit, dat alles riekt naar de Middeleeuwen. De islam is niet veel beter. Wie vandaag nog katholiek wil zijn, moet afstand doen van zijn verstand. Deze religie, die grote geleerden heeft voortgebracht, is anno 2013 een godsdienst voor de dommen geworden. Het is voor mij absoluut onbegrijpelijk, dat een vooraanstaand jezuïet als kardinaal Bergoglio, die nota bene in Europa is opgeleid, zich nooit tegen die domheid heeft verzet. Ikzelf ben opgeleid door jezuïeten, maar de besten van hen hebben in de jaren zestig hun koffers gepakt. Dat drama is aan deze paus voorbijgegaan en daar kan ik met mijn pet niet bij.

Het is opvallend dat het meest relevante commentaar, dat ik gisteren las, afkomstig is van een 83 jarige. Jan Stoop, emeritus hoogleraar kindergeneeskunde, is nog een van de weinige kritische katholieke intellectuelen die in Nederland rondlopen. Onlangs verklaarde hij nog dat Aartsbisschop Wim Eijk moet opstappen, omdat die sinds zijn ambtsaanvaarding bij voortduring een autoritair bestuurder getoond met het communicatieve vermogen van een amoebe. Zelfs schreef Jan Stoop een boek over  de relatie tussen Darwins evolutieleer en het orthodoxe katholicisme: Darwin, liefde en God. Met een medische bril door de theologie (2010). Gisteren verklaarde hij in de Volkskrant het volgende:

‘Voor de kerk bestaat 
de evolutieleer van Darwin niet. We 
stammen volgens de kerk allemaal af 
van Adam en Eva. Zij zouden in het paradijs hebben gezondigd en daarom 
zijn alle mensen zondig. Ik ben specialist op het terrein van de evolutieleer 
én gelovig katholiek. Met zulke opvattingen kan ik niet leven. (..) ‘De kerk houdt al veel te lang vast aan  een middeleeuws, statisch wereld
beeld dat voor mij als gelovig wetenschapper onacceptabel is. Mijn uitgangspunt is dat alles wat leeft een 
dynamisch karakter heeft. Voor dat 
inzicht hebben Darwin en zijn tijd
genoten de basis gelegd. Ontwikkeling is een fundamenteel gegeven en 
dat geldt niet alleen voor de biologie, 
maar ook voor cultuur, maatschappij, economie én de kerk. Je moet leren leven met ontwikkeling.’

Ook in dit opzicht heeft de Kerk na het aggiornamento in de jaren zestig een paar stevige stappen terug gedaan richting de Middeleeuwen. In feite kwam de theologische strijd tussen modernisme en de orthodoxie destijds neer op een fundamenteel verschil van inzicht over het tijdloze karakter van de geopenbaarde waarheid. Wat ooit een eeuwige waarheid was, zo beweerden de modernisten, zou ook kunnen behoren tot een vergankelijk wereldbeeld van een bepaald tijdperk uit het verleden. Er diende onderscheid te worden gemaakt tussen de echt bedoelde, boven-historische waarheid en bepaalde tijdgebonden uitdrukkingen daarvan. Zo kwam de vraag op hoe het leerstuk van de erfzonde te rijmen met Darwins evolutieleer. In die basale vraag botsten in feite twee opvattingen over de aard van de tijd. Kon er eigenlijk wel een waarheid bestaan die aan de geschiedenis wist te ontsnappen, een waarheid over het kwaad dat overerfd werd vanaf de eerste zonde die Adam in het Paradijs beging. Of anders wel vanaf de eerste ‘adamische populatie’, waar theologen over spraken, want er werden heel wat sluipwegen bedacht om aan de ongerijmdheden te ontkomen tussen de tijdelijke en boven-tijdelijke waarheid.

De Vaticaanse commissie, die twee jaar na het verschijnen van De Nieuwe Katechismus in 1966 als taak had om de dwalingen in dit populaire handboek van de moderne katholieke theologie te corrigeren, wijdde maar liefst 28 pagina’s aan het traditionele leerstuk van de erfzonde. Die klare taal van het centrale gezag moest de 10 pagina’s vervangen, waarin de samenstellers van De Nieuwe Katechismus de erfzonde teveel gelijkgesteld hadden met een vaag begrip als ‘de zonde van de wereld’. Zelfs het begrip ‘doodzonde’ werd dood gezwegen in deze eigentijdse interpretatie. Maar zonder de erfzonde, zo verklaarde de onderzoekscommissie van het Vaticaan, zou er helemaal geen dood in de wereld zijn geweest. Die harde waarheid van de katholieke leer was in De Nieuwe Katechismus afgezwakt tot allerlei dubbelzinnige beweringen, als zou de erfzonde slechts gestalte krijgen in de actuele zonden van de mensen.

Anders gezegd, onder invloed van moderne theologische stromingen werd theologie steeds meer antropologie. De verticale tijdsbeleving van het christelijk geloof werd op een nachtpitje gezet. Het moderne katholicisme was horizontaal aan het worden. Het geloof werd menselijk, al te menselijk misschien. Het drama van de jaren zestig was niet zozeer het goeddeels verdwijnen van het katholieke geloof in Nederland, als wel de onmogelijkheid van de modernisering daarvan. In dat licht bezien wordt wat Jan Stoop gisteren over de problematiek van het hedendaagse katholicisme in een ander licht te staan. Letterlijk stelt Jan Stoop:

‘De kerk ziet zich nu geplaatst voor 
een haast onoplosbaar dilemma: vast
houden aan haar statische traditie of 
het dynamisch karakter van de werkelijkheid accepteren. De keuze van 
een nieuwe paus is daarbij beslissend. 
Kiezen de kardinalen voor verandering, dan zullen leer en leven van de 
kerk aansluiting moeten zoeken bij 
de huidige stand van de natuur-, mens- en geesteswetenschappen.’ (…) ‘Dat de kerk afstand neemt van opvattingen over de mens en de natuur die 
door theologen in de Middeleeuwen 
zijn ontwikkeld en die tot vandaag de 
dag voor waar worden gehouden. 
Heel de kerkelijke moraal over seks en over vrouwen berust op die opvattingen. Je moet recht doen aan de wetenschappelijke inzichten die we nu hebben. Dat betekent bijvoorbeeld dat de 
kerk anders over vrouwen en homo’s 
dient te denken! Een van die achterhaalde inzichten is dat alles op voortplanting is gericht. Die voortplanting mag, zo leert de 
kerk, niet middels voorbehoedmiddelen worden belemmerd. Overigens 
mag periodieke onthouding – geen 
seks als de vrouw het vruchtbaarst is –weer wel. Als arts vind ik dat bizar. Wat is dan het principiële verschil 
met condoomgebruik? ‘

Jan Stoop ziet lichtpuntjes, omdat paus Benedictus XVI in een van zijn pastorale 
brieven heeft erkend dat ‘eros’, zeg 
maar ‘lust’, een onderdeel is van de 
menselijke natuur. Daarmee zou hij aangegeven hebben dat ‘seks niet alleen op voortplanting is  gericht’, maar een waarde op zichzelf heeft. Of dit een verandering van inzicht is, zoals Jan Stoop beweert, valt nog te bezien. Het zou zomaar kunnen gebeuren, dat deze paus Franciscus in moraaltheologisch opzicht zelfs nog conservatiever is dan zijn voorganger. De mythe van het aggiornamento doet ons maar al te graag in het tegendeel geloven. Die mythe is bij menigeen vermengd geraakt met een heimwee naar verandering, en zo ontstond een vreemd, bijna proustiaans katholicisme, dat ook mij niet vreemd is. Maar nostalgie zonder kritiek maakt zich mede schuldig aan de enormiteiten van het katholicisme die nog altijd voortduren tot op de dag van vandaag, met alle menselijke ellende die daar uit voortkomt.

Laat een reactie achter

(verplicht)

(verplicht, wordt nooit weergegeven)