Sinds kort heb ik een camera boven op mijn beeldscherm, waarmee ik kan skypen op internet. Mijn dochter Renate zit voor een half jaar in Duitsland en dan is zo’n live-verbinding heel handig. Raar idee trouwens dat je gelijktijdig met ongeacht welke computer op de wereld kunt communiceren, waarbij je eigen beeltenis op het scherm meebeweegt. Een telefoon is al een wonder, maar dit is een bovenwonder. Mijn vader heeft ruim veertig jaar bij de PTT gewerkt op de afdeling telefonie. Toen hij met pensioen ging hield hij een toespraak voor de receptiegangers, waarbij hij zijn verwondering uitsprak over alle technische revoluties die hij in zijn lange loopbaan had meegemaakt. ‘De telefoon’, zo besloot hij, ’brengt mensen dichter bij elkaar, en dat is een goede zaak.’

Als mijn vader zou zien wat er nu – veertig jaar later – allemaal technisch mogelijk is, dan zou hij steil achterover vallen. Internet brengt mensen op allerlei manieren nog dichter bij elkaar. Toch heeft deze ontwikkeling ook een keerzijde. Mensen verliezen hun vaste plek. Je kunt immers overal inloggen en op elke plek op de wereld skypen met behulp van je webcamera op een laptop. Het doet er niet meer toe, waar je zit, laat staan waar je leeft. Iedereen wordt een ‘nowhere man’. Mijn generatie heeft daar nog moeite mee, mijn kinderen vinden het ‘fun’, en ik denk dat mijn kleinkinderen niet anders zullen weten. Het gevoel voor een eigen plaats zal onherroepelijk minder worden. Mensen zullen steeds meer in een virtuele wereld met elkaar gaan communiceren. Sterker nog, het virtuele zal de werkelijkheid steeds meer gaan benaderen. Het is immers de uitdaging van de techniek om de gelijktijdigheid van de historische ruimte uiteindelijk te laten samenvallen met de gelijktijdigheid van de geografische ruimte. Het sleutelwoord in deze ontwikkeling is ‘snelheid’. We zitten gevangen in een eenparig versnelde ontwikkeling op weg naar de gelijktijdigheid van alles in het hier en nu.

Paul Virilio heeft ooit beweerd dat de snelheid van de elektronische netwerken op den duur een wereldwijde informatie-catastrofe teweeg zal brengen. De wereld slibt dicht door een ‘overload’ aan informatie-verkeer. Om over het informatie-verkeer tussen onze oren maar te zwijgen. Het neurale verkeer wordt niet adequaat afgeremd omdat we meegesleurd worden in de informatie-spiraal. Onze neuronen reageren steeds sneller op elkaar, totdat zij op een kwade dag in real-time hun signalen gaan uitwisselen. Dan zal er geen geen kloof meer bestaan tussen de informatiestromen in ons brein en het rondpompen van informatie op internet. Het bewustzijn klapt dicht, als het geen toegang meer heeft tot deze versnelde processen die volledig autonoom gaan worden. De mens wordt uiteindelijk buitengesloten van zichzelf door de toenemende versnelling die zich in de wisselwerking tussen brein en cyberspace voltrekt. De mens verdwijnt dan in het niets, dat wil zeggen; in de leegte van de informatieversnelling.

Tijd, zo wordt wel beweerd, creëert de benodigde ruimte, zodat niet alles tegelijk gebeurt. We beleven de dingen achter elkaar en dat is maar goed ook, anders zouden we knettergek worden. De techniek echter dwingt ons om in toenemende mate dingen juist simultaan te laten beleven. De nieuwe media bevordert het multi-task denken en handelen. Wellicht ontwikkelt de zogeheten ‘Generatie Einstein’ andere competenties, die in de bedrading van hun zenuwstelsel van begin af aan wordt ingeprent. Ruimte en tijd schuiven in elkaar zodat er nieuwe vormen van procedureel denken ontstaan. Ik merk dat ik daar zelf langzaamaan ook door wordt besmet. Als ik een artikel moet schrijven of een lezing moet voorbereiden, dan begin ik tegenwoordig vaak achteraan en niet van voren. Ik zet eerst allerlei zinnen achter elkaar zonder het verband dat ik pas later opeens zie ontstaan. Bij een powerpoint-presentatie maak ik eerst tientallen vensters zonder enige chronologie. Pas als alle vensters klaar zijn, zet ik ze in de juiste volgorde. Kortom, ik begin te denken in netwerkstructuren.

Eigenlijk heb ik dat altijd al gedaan, maar de nieuwe media dwingen je er toe om niet meer van A tot Z te werk te gaan, maar de problematiek integraal, van alle kanten tegelijk te benaderen. Ook dat is een in elkaar schuiven van tijd en ruimte. Vorige week vrijdag mocht ik een presentatie bijwonen van de project-resultaten van leerlingen van het Pieter Jellescollege Impulse. Zij hadden zich twee maanden lang bezig gehouden met het onderwerp ‘De creatieve stad’ en de resultaten daarvan betrokken op de mogelijkheden van Leeuwarden. Ter introductie had ik voor hen een lezing gehouden en ik mocht nu de resultaten van het project mede jureren.  Die presentatie vond plaats op de bovenverdieping van de Achmeatoten, vanwaar je een panoramisch uitzicht had over de hele stad en nog ver daarbuiten. Alleen was de omgeving van Leeuwarden die ochtend in mist gehuld.

Het viel mij op dat in alle presentaties het onderwerp op totaal verschillende wijze benaderd werd. De leerlingen hadden geen leerboeken meegekregen, maar een Apple-laptop, die voor hen het enige leerinstrument is. Deze vorm van ‘nieuw leren’ gaat er van uit dat alle kennis in wezen letterlijk voor de hand ligt. Het gaat er niet om kennis aangereikt te krijgen, maar al doende een eigen traject te ontwikkelen waardoor op creatieve wijze iets nieuws ontstaat. Zo werd Leeuwarden opeens een creatieve stad die in wezen niet verschilt van welke wereldstad dan ook. Er werden nieuwe ideeën geopperd voor stadspromotie en ook burgemeester Crone kwam even langs om zijn licht op te steken. Zo was er een groepje dat een site van Leeuwarden wilde maken, waar je informatie van de stad kon verkrijgen door met de muis op plekken op de kaart te klikken.

Simpel idee, maar heel handig voor de toerist. Later ontdekte ik dat je op Google maps al in heel wat wereldsteden een virtuele reis door de stad kunt maken, door op ‘streetview’ te klikken. Zo ben ik vandaag een uur lang bezig geweest met een stadswandeling door de buitenwijken van Parijs. Ik voelde mij een virtuele situationist die het doelloos dwalen door de stad (dérive) op internet opnieuw had uitgevonden. Binnen afzienbare tijd, zo voorspel ik, is ‘streetview’ van ‘Google maps’ voorzien van bewegende beelden die live op je computerscherm verschijnen. Dat zal een crisis in de toeristische sector teweeg brengen. Je hoeft dan immers niet meer op reis en kan achter je computer elke plek op de wereld live meebeleven. Onze vaste woon- en verblijfplaats zal dan definitief tot het verleden behoren. Ooit worden we allemaal ‘nowhere men’