Het grote misverstand

Gistermiddag in het kerkje van Beetsterzwaag bij de opening van de tentoonstelling Tussen traditie en essentie, het beeldend universum van Eja Siepman van den Berg (Foto’s: Irem Kaneli)

Toen ik vorig jaar zomer door Roland Janssen werd gevraagd of ik een tekstbijdrage wilde leveren aan het boek over Eja’s werk, dat vandaag  ten doop wordt gehouden, heb ik meteen ja gezegd. Een catalogue raisonnée zou het volgens Roland moeten worden, uitgegeven bij een gerenommeerde uitgever van kunstboeken in Berlijn. Zonder overdrijven kan ik nu zeggen, dat ik nooit eerder zo’n mooi kunstboek in Friesland heb zien verschijnen. En dat niet alleen, de reeks activiteiten die daarmee gepaard gaan, zijn uniek voor Friesland, en wellicht ook voor Nederland. Eja’s oeuvre wordt in een internationale context geplaatst, en dat werd eerlijk gezegd ook wel eens tijd. 

Maar voor het schrijven van die tekst stond ik wel voor een probleem. Hoe plaats je dit werk in een internationale context? En bovendien, hoe breng je het grote misverstand aan de orde, dat telkens weer opduikt bij de receptie van dit werk, zonder daarbij zelf in de fout te vervallen, die je bij anderen constateert. Het grootste misverstand over de kunst van de 20ste eeuw is dat er slechts twee grote stromingen bestaan. De kunst van bouwers en die van de zieners. De abstractie en de figuratie. De kunst van het blok en de kunst van het lichaam.

Met Antoon Melissen, die het andere deel van de tekst voor zijn rekening heeft genomen, heb ik vooraf overlegd hoe we dit karwei zouden zouden gaan aanpakken. Ik besloot om een sprong in de toekomst te maken en een nieuw genre uit te vinden: kunstgeschiedenis als sciencefiction. Hoe zou het zijn als een beeld van Eja over 500 jaar wordt opgegraven? In welke context dat gedachte-experiment wordt geplaatst en hoe dat uiteindelijk afloopt, wil ik u nog niet verklappen. Dan moet u straks zelf maar dat prachtige boek aan aanschaffen. Met de signatuur van Eja erin. Wat wil je nog meer? 

In de 45 jaar dat ik hier in Friesland rondloop en mij met beeldende kunst mocht bezighouden, waren de beelden van Eja er altijd. Alsof die beelden er ook altijd al waren geweest. Dat was niet zo. Eja kwam pas zeven jaar voor mij, in 1970,  hier naar Friesland. Zij was een van die vele creatievelingen, die in de voetsporen van van Gerard Reve verhuisden naar it beste lân fan de ierde, waar het leven goed en de huizen goedkoop waren. Het werk van Eja leek in die tijd al tijdloos te zijn, maar ook in al die jaren daarna zouden volgen. Ook dat behoorde tot het grote misverstand dat dat telkens weer werd opgeroepen. 

Maar er waren meer misverstanden. Het werk zou klassiek, classicistisch of erger nog: leeg, gevoelloos en bloedeloos zijn. Van begin af aan werd er heel wat onzin geschreven over dit werk, en niet door de minsten op mijn vakgebied. Zo sprak een kunstrecensent van de Volkskrant ooit over een “traditionele torso van Eja Siepman van den Berg die gladde glanzende beelden produceert, waarvan de enige uitstraling erotische glamour is”. Alsof het hier zou gaan om de erotische verheerlijking van het perfecte lichaam, zoals die in de hedendaagse modecultuur of in de fotografie van Helmut Newton tot uiting komt. 

Niet zelden wordt dit oeuvre bij voorbaat ingedeeld bij de traditionelere kunstvormen die weinig beroep doen op het ware esthetische invoelingsvermogen. Lang niet iedereen ervaart het werk van Eja als modern, laat staan als eigentijds. Het wordt op zijn best als ‘klassiek modern’ gekwalificeerd, maar niet zelden ook ingelijfd in de anti-modernistische onderstroom van de twintigste eeuwse figuratie.

Dat grote misverstand was al van af het begin aanwezig. Toen Eja aan haar carrière als kunstenaar begon, was de kunst zelf wel erg ver verwijderd geraakt van de klassieke nabootsing van de werkelijkheid. Na haar opleiding aan de Rijksacademie werd haar in 1967 de prestigieuze  Prix de Rome toegekend. Maar bij de prijsuitreiking ontplofte een schuim-bom onder de aanwezigen en er werd zelfs met tomaten gegooid.

Maar zie het wonder geschiedde. Na de opstandige jaren zestig, waarin de kunst louter nog een concept leek te worden en haar materiële gedaante leek te verliezen, beleefde het realisme een verrassende comeback. Onlangs vond ik een catalogus terug van het Fries Museum uit 1974, die behoorde bij een tentoonstelling met als titel ‘Realisme’. Aan die tentoonstelling namen naast Eja nog zeven andere kunstenaars deel, van wie het werk als ‘realistisch’ werd bestempeld.

In alfabetische volgorde waren dat Rein Hesselink, Hans van der Horst, Daan van der Kroef, Geertje van Oudheusden Lode Pemmelaar, Sjoerd de Vries en Jan van der Zee. Dat was de realistische context waarin het werk van Eja destijds werd gezien. ‘Smaak is context’, wordt wel eens beweerd. Dat is zeker waar, maar het is wonderkijk dat het werk van Eja in de daarop volgende vijf decennia zich ontwikkelde langs strakke lijnen, terwijl de context van dit werk telkens weer drastisch veranderde. Ook dat gegeven droeg bij aan het grote misverstand rond haar werk, dat tot op de dag van vandaag is blijven voortbestaan. 

In 2004 mocht ik de tentoonstelling van Eja openen, die Loek Dijkman had georganiseerd in het Depot in Wageningen en die daarna zou leiden tot een museum dat geheel gewijd is aan haar werk. Ik constateerde toen dat het zogeheten ‘gender-perspectief’, dat sinds de jaren zeventig in de feministische kunstschouwing zo geliefd is, voor het werk van Eja niet relevant lijkt te zijn. Was dit werk wel vervaardigd door vrouw? 

Voor een toekomstig archeoloog, die de beelden an Eja over een paar eeuwen wellicht zal opgraven uit oude grond, zal het moeilijk zijn vast te stellen of de kunstenaar een man of een vrouw was, laat staan uit welke tijd deze beelden afkomstig zijn. Ze zijn westers en klassiek, maar daarmee lijkt dan ook alles gezegd. En daarmee zal het grote misverstand wederom toeslaan. Deze beelden ogen op het eerste gezicht vooral tijdloos, maar dat zijn ze niet. Schoonheid, zo lijken ze te zeggen, heeft vooral met stilstand van doen. Maar is dat ook zo?

Inderdaad, in zekere zin is dat zo. Zoals er wellicht ook een klassieke kern verscholen zit in elke vorm van modernisme, en misschien zelfs ook in elke vorm van het postmodernisme en alles wat daarna is gekomen. Al geloof ik persoonlijk niet dat er zoiets tijdloos als ‘eeuwige schoonheid’ bestaat. Dat ‘eeuwige’ van de schoonheid, zo leert ons de mythe, zou zich telkens weer  beroepen op de klassieke regels van de esthetica, die van oudsher geassocieerd werden met de vormentaal, de proporties en de bevallige houding van het lichaam. Maar in de beelden van Eja is meer aan de hand. Het gaat niet alleen maar om symmetrie, de contrapposto of de gulden snede. Er is ook nog zoiets als sensualiteit. 

“De as van de symmetrie is het scharnier waar sensualiteit draait om de rede”. 

Dat beweerde Peter Struycken in een inleiding op het werk van Eja. Maar het klassieke huwelijk tussen sensualiteit en de regels voor de schoonheid is voor de hedendaagse kunstbeschouwer vaak wat moeilijk te verteren. De abstracte erfenis van het modernisme staat wellicht deze klassieke erfenis in de nabootsing in de weg. De steile geest van Mondriaan heeft de rondingen van het lichaam een tijd lang verbannen en de sensualiteit van de huid taboe verklaard. Dat was de grote kloof tussen het blok en het lichaam die aan de basis lag van het grote misverstand

Al in 1931 liet Bordewijk in zijn roman Blokken een oude architect aan het woord om nog eenmaal een scherpe aanklacht  te uiten tegen de modernistische esthetica van de rechte lijn en de haakse hoek. Die moderne esthetica stond letterlijk haaks op de schoonheid van het menselijk lichaam waarin geen rechte lijn te bekennen valt. Die aanklacht van de oude architect ging als volgt: 

‘O, de heerlijkheid van de lijn zonder einde, het vlak zonder hoeken, het lichaam zonder vlakken! Het blok is uw god en toch kunt gij de natuur niet keren. Uw kinderen nemen in hun vierkante leerlokalen de kantige lessen van uw beginsel op met ronde ogen. Gij zelf, mannen, streelt in zingenot de rondingen uwer vrouwen. Hoe zou het u te moede zijn wanneer de liefkozing uwer handen neerkwam op kubussen? Gij vergeet dat de aarde rond is, dat zij cirkelt om de zon wier kleuren breken in de regenboog als de ronde droppels vallen’

Maar bestaat die scherpe tegenstelling tussen het blok en het lichaam nog wel? De beelden van Eja stuiten nog altijd op misverstanden die iets met deze tegenstelling van doen moeten hebben. En dat terwijl dit werk toch overduidelijk modern, ja zelfs bijna abstract is te noemen. De verbeelding van het lichaam staat in het werk van Eja immers niet in dienst van de verbeelding van een specifiek persoon, maar van een spel van proporties en verhoudingen, dat naast zijn herkenbare verschijningsvorm vooral een formele kwaliteit bezit. 

In die zin betreft het  figuratieve kunst met een abstract karakter. Het lichaam is afgekort. Letterlijk zelfs in het bewust weglaten van armen en hoofd dat voortkomt uit een behoefte – die teruggaat op Rodin – om het lichaam te ontdoen van zijn direct aansprekende uitdrukkingsvormen. Kortom, het zijn beelden die het klassieke moment in het modernisme wat je noemt incorporeren.

Daarmee wordt het resultaat niet koel of onpersoonlijk. Het bijzondere in dit werk is juist het samengaan van perfectie en sensualiteit. Deze beelden zijn nooit bloedeloze idealiseringen, laat staan de gepolijste uiting van een klassiek schoonheidsideaal. De schoonheid is steeds op subtiele wijze ook aanwezig in een detail, de minieme afwijking van de symmetrie of in een kleine verstoring van het ritme.

Wat we zien is de schoonheid van het vaak nog jonge, ontluikende lichaam, waarvan een onbenoembare kwaliteit zich telkens weer onttrekt, niet alleen aan elk perspectief waarin men die schoonheid beziet, maar ook aan elke context of tijd waarin men haar wil plaatsen en waarderen. 

Dat is het raadsel dat verscholen ligt achter het grote misverstand dat dit werk zo vaak heeft opgeroepen. Een misverstand dat met deze indrukwekkende tentoonstelling en dit prachtige boek hopelijk voorgoed uit de wereld wordt geholpen.

Reageren is niet mogelijk.