Deze week heb ik de foto’s van het laatste halfjaar. die ik nog vond in mijn fototoestel en de I-phone van Marijke. laten afdrukken bij de Kruidvat. Zo vond ik ook bovenstaande foto. Ik weet niet meer precies wanneer hij genomen is, maar het moet ergens in juli zijn geweest. We waren weer eens uit rijden gegaan met de scootmoboel en de fiets en waren in Wyns beland. Telkens als ik zo’n foto van Marijke terugzie, schrik ik. Het kan het dat ze er niet meer is? Waar is ze nu? Het is of er een gat in de werkelijkheid zit, een gapende afgrond van het niets.

De afgelopen weken heb ik met belangstelling gekeken naar de twee afleveringen van het programma Kijken in de ziel die gewijd waren aan het rouwproces. Coen Verbraak praat daarin met mensen die hebben ervaren hoe het is om iemand te verliezen. Gaat rouw op een dag over, of kun je je leven lang in verdriet blijven hangen?

Veel herkende ik. Veel ook niet. Wat mij het meest is bijgebleven zijn de woorden van een Senegalese vrouw die haar moeder had verloren. Die moeder was in Afrika door opstandelingen weggevoerd en nooit meer teruggekomen. Het had tijden geduurd voor het rouwen bij de dochter eindelijk kon beginnen. ‘Grief is the price of love’, zei ze. Het verdriet is de prijs van de liefde.

Ik heb het nog eens nagezocht op internet. De spreuk komt in verschillende varianten voor. Meest bekend is: ‘Grief is the price we pay for love.’ Die woorden zouden afkomstig zijn van Koningin Elizabeth II. Andere bronnen schijven ze toe aan een ghostwriter van haar. Ze staan in ieder geval vermeld bij het 9/11 monument in New York voor de Britse slachtoffers van de aanslagen. Hoe dan ook, het zijn niet alleen mooie, maar ook ware woorden.

Wat het programma Kijken in de ziel mij ook leerde is dat geen enkel rouwproces hetzelfde is. Iedereen doet het op zijn eigen manier. Laatst las ik ergens dat vrouwen doorgaans anders rouwen dan mannen. Vrouwen zijn meer ‘verliesgericht’ en mannen meer ‘herstelgericht’. Ik weet niet of dat ook voor mij opgaat. Het is hoe dan ook zaak een balans te vinden tussen bezig zijn met het verlies en het leven dat gewoon doorgaat.

Het is ook van belang om weer te kunnen genieten van de kleine dingen. Dat doe ik ook zo veel als ik kan. Ik lees, ik schrijf, ik trek er op uit. Ik ontmoet mijn kinderen en mijn vrienden. Het beroerde is alleen, dat als het je dan lukt voor even weer intens van het leven te genieten, de terugval zich direct aandient. Het grote gat in de werkelijkheid opent zich dan weer. Die schrik voor de leegte zal wel nooit meer over gaan. Grief is the price we pay for love.